LANÇ, historia e partizanëve dhe ballistëve
E Hënë 27 Nëntor 2017, 17:05
Dritare.net
RUDINA XHUNGA: Sot, 71 vjet pas Kuvendit të Mukjes, pakkush di të të tregojë ku është Mukja, ndonëse debatohet aq shumë mbi rëndësinë e Kuvendit të Mukjes. A e kemi luksin të harrojmë, kur kemi kaq pak vende të komunikimit ndërshqiptar?
NEVILA NIKA: Rëndësia e këtij tubimi të ndodhur 7 dekada përpara është thënë dhe artikuluar ndër vite, por 20 vitet e fundit kemi folur pak më shumë për të, pak më lirshëm. Kjo ngjarje meriton të kujtohet për ato çka bënë ata burra në ato ditë. Ata arritën të komunikonin me njëri tjetrin. Komunikim, që shpesh herë ne nuk e gjejmë, nuk e gjejmë për gjëra shumë të vogla, jo në një moment aq të vështirë siç ishte Shqipëria në atë kohë.
PËLLUMB XHUFI: Kuvendi i Mukjes është një ngjarje e Luftës së Dytë Botërore në kuadrin e shumë ngjarjeve të tjera. Kishte edhe ngjarje më të rëndësishme se Mukja. Ishte një tentativë për të realizuar edhe de jure një bashkëpunim të forcave partizane të drejtuar nga Fronti Nacionalçlirimtar, bashkëpunim që në terren edhe ishte realizuar. Problemi ishte se në Mukje të dyja palët erdhën nga qasje të ndryshme dhe i dhanë rëndësi të ndryshme. Fronti Nacionalçlirimtar nuk përfaqësohej nga drejtuesit kryesorë, të cilët ndërkohë ishin në Vithkuq me në krye Enver Hoxhën. Kurse Balli Kombëtar e kishte vlerësuar maksimalisht këtë ngjarje duke çuar figurat e tij më të njohura. Problemi është se, siç tregojnë edhe ngjarjet përpara Mukjes, Balli Kombëtar e shihte shumë të afërt çështjen e pushtetit në Shqipëri, pasi Italia fashiste, qeveria e Duçes, më 28 korrik ra. Atëherë askush nuk e dinte nëse gjermanët do të hynin në Shqipëri apo jo dhe doli problemi i pushtetit. Kurse nga ana e Frontit ishte kërkesa e vazhdueshme që Balli të merrte pjesë në luftë dhe realisht përfaqësuesit e Frontit Nacionalçlirimtar nuk kishin ndonjë delegim nga ana e udhëheqjes për të krijuar një qeveri të përkohshme me Ballin. Kjo ishte edhe ajo që krijoi çarjen e madhe.
R. XH: Kur thoni se kishte edhe ngjarje më të mëdha se Mukja, ngjarje më të mëdha mes palëve antagoniste, çfarë keni parasysh?
PËLLUMB XHUFI: Ishte Peza, për shembull. Ishte një konferencë ku morën pjesë mjaft nacionalistë.
URAN BUTKA: Konferenca e Mukjes dhe marrëveshja e saj është një ngjarje madhore në periudhën e luftës dhe mund të them pa hezitim se është një ngjarje madhore në historinë e Shqipërisë. Vitet e fundit është folur dhe është heshtur sipas momentit historik apo politik që ka kaluar Shqipëria. Unë jam përpjekur që çdo vit ta kujtoj, kam shkruar edhe një libër. Ndërkohë do të ishte mirë që me rastin e 70-vjetorit të ishte përkujtuar Mukja me datat 1, 2, 3 gusht të këtij viti.
R. XH: Pse për këtë moment historik nuk ka një monument historik, por kanë lënë një pllakë si dordolec aty në fshat?
URAN BUTKA: Unë mendoj se kjo kujtesë do të vijë duke u forcuar dhe do t’i ngrihet një monument Mukjes. Ndoshta pasi të kalojnë këto kohë të vështira, Mukja do të zërë vendin e saj në historinë e kombit shqiptar. Rëndësia e Mukjes përcaktohet nga vendimet që u morën. Ishte një përpjekje për të bashkuar të gjithë shqiptarët në luftë kundër pushtuesve nazifashistë. U bë në një periudhë të vështirë, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga italianët dhe në horizont ishte shfaqur një tjetër pushtues, pushtuesi gjerman, i cili kishte organizuar një masakër në Borovë. Në këto momente të vështira për Shqipërinë, e jo vetëm, shqiptarët u ndërgjegjësuan dhe mundësuan një takim ose një konferencë kombëtare. Kjo nuk erdhi vetvetiu, nuk u imponua nga rrethana të jashtme, por të brendshme, sepse që nga viti 1943 në të gjitha qendrat kryesore të Shqipërisë ishin bërë marrëveshje lokale, duke filluar që nga Vlora. Përmendim betejën e Gjormit, ku u bë një luftë e përbashkët, më pas Tepelenë, Shkodër, Lurë etj. Që nga viti 1943 kishte edhe luftime të përbashkëta midis partizanëve dhe nacionalistëve. Im atë ka drejtuar disa luftime në trevën e Korçës, betejën e Kthesës së Barmashit në gusht të vitit 1943 kundër gjermanëve. Pra, janë bërë beteja të tilla që iu imponuan më pas dhe qendrave kryesore, të dyja formacioneve kryesore, Ballit Kombëtar dhe Lëvizjes Nacionalçlirimtare, të mblidheshin dhe të bënin një marrëveshje. Kjo të bind se imponimi është bërë nga brenda. Mukja është një produkt i vetë shqiptarëve. Në momente të vështira të historisë së kombit, siç janë mbledhur vazhdimisht shqiptarët, edhe në këtë krizë të Luftës së Dytë Botërore, në këtë rrezik për Shqipërinë, u mblodhën përsëri.
R. XH: Kush e hodhi idenë?
URAN BUTKA: E them pa frikë se iniciatore është Lëvizja Nacionalçlirimtare. Brenda kësaj lëvizjeje ishte Abaz Kupi, i cili më 25 qershor 1943, në një mbledhje që u mbajt në Labinot, propozoi të bënin një bashkëpunim me nacionalçlirimtarët dhe më 19 korrik, në një mbledhje të Këshillit Nacionalist, sërish propozoi një bashkëpunim. Nuk e shikonin njëri-tjetrin si armiq, armik shikonin vetëm pushtuesin. Unë mund të them se ishte pjesa më e shëndoshë, më antifashiste, më demokrate e nacionalçlirimtarëve dhe e Ballit Kombëtar, pavarësisht nga qëndrimet që mbajtën më pas krerët e tyre dhe kjo bëri që të realizohej ky kuvend. Duke kundërshtuar edhe zotin Xhufi, i cili thotë se Mukja nuk është një ngjarje aq e rëndësishme e që është më e rëndësishme Konferenca e Pezës, unë mund të them se kjo konferencë bashkoi dy organizata tejet të ndryshme nga platforma dhe praktika, siç ishin Lëvizja Nacionalçlirimtare dhe Balli Kombëtar. Pra, bashkoi dy ekstremet. Ky ishte një mësim i madh për të gjithë shqiptarët. Duke e krahasuar edhe me Lidhjen e Lezhës dhe me Lidhjen e Prizrenit dhe me Konferencën e Pezës, kjo është një konferencë krejt e veçantë, që bashkoi dy ekstremet, ndërsa çështja shqiptare kishte rrezikun e ekzistencës së saj. Ndaj është një model edhe për ditët e sotme.
Faktori i jashtëm në Kuvendin e Mukjes
R. XH: Cili është roli i anglezëve në organizimin e Mukjes?
HAMIT KABA: Ne nuk duhet të harrojmë që edhe te rasti Pezës, aq më shumë i Mukjes, përveç dëshirës së shqiptarëve, situatës së krijuar, nevojës për të krijuar një organizëm kombëtar, në historinë tonë, ne edhe sot e kësaj dite, gjithmonë kemi nevojë për dikë nga jashtë, për shkak të mosmarrëveshjeve që kemi mes vetes. Në Konferencën e Pezës, Mithat Frashëri nuk mori pjesë, në Konferencën e Mukjes mori pjesë. Në konferencën e Mukjes, Enver Hoxha nuk mori pjesë, por dërgoi një grup përfaqësuesish të rëndësishëm. Pa diskutim që duhet të pranojmë, bazuar edhe në dokumente, që oficeri britanik, Bill Macklin, ka qenë një nga iniciatorët e kësaj konference. Anglezët ishin të interesuar që në Shqipëri të kishte një rezistencë të të gjithave forcave dhe të kishte një angazhim sa më të madh kundër pushtuesve, në mënyrë që të lehtësonin edhe punën e tyre. Në rezistencën shqiptare nuk funksionuan të gjitha kahet, për fat të keq.
Sigurisht, mendoj se Mukja ishte një ngjarje e rëndësishme në historinë tonë, sepse është një përpjekje për bashkim në një kohë të caktuar, një përpjekje në një periudhë ndryshimesh.
URAN BUTKA: Nga dokumentet britanike dhe ato shqiptare rezulton se është vullneti dhe përgjegjësia shqiptare për ta realizuar këtë bashkim. Kemi një dokument të Bill Macklinit, i cili i drejtohet Kuartierit të Përgjithshëm dhe kjo provon atë që thashë unë. “Jam i informuar se këto ditë do të bëhet një takim ndërmjet përfaqësuesve të Ballit Kombëtar dhe Nacionalçlirimtarëve me qëllim bashkimin për një luftë të përbashkët”. Është një vepër e shqiptarëve, por natyrisht kanë ndikuar britanikët.
HAMIT KABA: Dokumente të tilla unë kam jo pak, duke qenë se kemi mundësinë për të bërë kërkime në arkivat britanike. Kështu, është e pamundur të mohosh ndikimin e forcave britanike, sidomos të Bill Macklinit, i cili mori pjesë edhe në Konferencën e Labinotit.
PËLLUMB XHUFI: Anglezët, siç e thonë edhe vetë studimet e autorëve anglezë, kanë pasur dy qëllime, të mobilizonin sa më shumë forca për rezistencë dhe qëllimin tjetër kryesor, të përgatisnin vendet e pasluftës, Shqipërinë, Greqinë, Jugosllavinë. Mukja hyn në një skemë që anglezët tentuan ta bënin edhe në Greqi. Çfarë ndodhi në Greqi në muajt e parë të vitit 1944? U mblodhën forcat e majta, që kishin mbajtur peshën kryesore të luftës, dhe e djathta greke, që u shqua më së shumti në masakrimin e ushtrisë çame. Në këtë mbledhje të Varkizës u vendos një baraspeshë që nuk i përgjigjej luftës në terren, u krijua edhe një komitet i përbashkët, u njoh qeveria në emigracion dhe u njoh ushtria nacionale. Çfarë solli kjo? Kjo solli një luftë civile të tmerrshme, që nuk e ka parë Europa. Nga viti 1945 deri më 1949 ka qenë një masakër e vërtetë midis EAM it dhe forcave të djathta.
Qoftë Mithat Frashëri, qoftë Enver Hoxha e dinin se anglezët kishin arritur marrëveshje me qeverinë greke në mërgim për çështjen e Vorio-Epirit. Dhe këtë nuk ua falte as Mithat Frashëri, as Fronti Nacionalçlirimtar. Dihet se ditën që hynë forcat partizane në Tiranë, një nga pjesët kryesore të fjalimit të Enver Hoxhës iu drejtohej grekëve, duke ua bërë të qartë që të kishin kujdes me kufirin e Jugut. Kjo, pikërisht se e dinte që do të kishte tentativa nga ky krah për të copëtuar Shqipërinë.
Vendimet e Mukjes
URAN BUTKA: Marrëveshja e Mukjes mori disa vendime të rëndësishme. Një nga vendimet ishte të krijohej Komiteti për Shpëtimin e Shqipërisë, që do të udhëhiqte luftën e përbashkët, pasi çdo luftë ka një udhëheqësi. Kjo ishte një zgjidhje e re politike, pluraliste. E dyta, luftë e përbashkët dhe e menjëhershme përbri Aleatëve të mëdhenj antifashistë, Angli, ShBA, Bashkim Sovjetik, si dhe i popujve të shtypur, kundër armikut barbar. Luftë për një Shqipëri të pavarur, siç ka qenë traditë, luftë dhe përpjekje për një Shqipëri të lirë, demokratike, etnike dhe popullore. Forma e regjimit do të përcaktohej pas lufte, pasi të çlirohej Shqipëria. Pra, ishin këto vendime të rëndësishme që, nëse do të realizoheshin, do të çonin në bashkimin e madh të të gjithë shqiptarëve. Mukja nuk ishte vetëm një marrëveshje në letër, por edhe një marrëveshje në terren. Një ditë pas Marrëveshjes së Mukjes u bë një luftë e përbashkët e udhëhequr nga Komiteti “Shqipëria e Lirë” në Qafështamë, me në krye major Abaz Kupin, ku u luftua kundër italianëve. Një luftë po në 8 gusht u bë në kthesat e Barmashit, luftë kundër gjermanëve, që e ka përshkruar David Smiley.
Mukja dhe jugosllavët
NEVILA NIKA: Këtu duhet të përmendim praninë e emisarëve të Titos, partia Komuniste Jugosllave ka emisarët e vet në Shqipëri, i ka të atashuar pranë Partisë Komuniste. Fati i konferencave apo tubimeve mbarë-kombëtare në të cilat theksi kryesor i vihet çlirimit të vendit nga pushtuesi ose çështjes kombëtare, varet prej emisarëve të Titos. Edhe vendimet e Konferencës së Mukjes e kanë këtë element, çështjen kombëtare. Çështja kombëtare është një nga gjërat më të rëndësishme për pjesën e nacionalistëve, por dhe për ata që ishin nga radhët partizane. Nuk mund ta themi se ato mijëra vajza e djem që luftonin në radhën e partizanëve nuk e kishin për zemër çështjen kombëtare. U tha që Enver Hoxha nuk ishte në Konferencën e Mukjes, në të kundërt ishte në atë të Pezës.
Fakt është se njërit nga ata që janë në zemër të organizimit të konferencës, Mustafa Gjinishtit, në bazë të dokumenteve origjinale shqiptare, i është përgjuar i gjithë komunikimi që ka me britanikët. Qëndrimi i britanikëve është shumë i dyzuar, janë dhe s’janë. Është si një fillim i luftës së ftohtë në Shqipërinë tonë të vogël.
PËLLUMB XHUFI: Në këtë rezistencë antifashiste mbarëkombëtare, mbarëbotërore, Jugosllavia, Titoja, kishin një vend që ne nuk mund ta mohojmë. Rekordet e së majtës jugosllave nuk kanë qenë negative për shqiptarët. Vetë komunistët jugosllavë e kanë pranuar se në bazë të kontributit që do të japë populli i Kosovës, e ardhmja Kosovës do të vendosej mbas luftës. Gjithashtu, nuk mund të mohojmë se rezerva ndaj jugosllavëve nuk kanë pasur vetëm nacionalistët, por ka pasur edhe Enver Hoxha.
URAN BUTKA: Çështja e Kosovës u shtrua si çështje kryesore dhe që të dyja delegacionet ranë dakord që edhe kjo pikë të ishte pikë e Marrëveshjes së Mukjes, pikërisht kjo prekte interesat e jugosllavëve dhe Partisë Komuniste Jugosllave në Shqipëri dhe në Kosovë. Popoviçi i drejtohet Titos: “Kemi ndikuar te Partia Komuniste dhe Lëvizja Nacionalçlirimtare që gjithsesi të prishim Marrëveshjen e Mukjes”, fondi 270, dosja 1943. Kur erdhi Marrëveshja e Mukjes, që e dërgoi doktor Ymer Dishnica në Vithkuq, Popoviçi e grisi copë-copë, ia hodhi në fytyrë Enver Hoxhës dhe përdori shprehjen e famshme: “Tani ka mbetur vetëm sëpata në kokën e këtyre qenve”. Po të shikosh të gjitha letrat që ia dërgon Titos Popoviçi, kupton se ata kanë qenë kryesorët në prishjen e Marrëveshjes së Mukjes, sepse ishte në mes çështja e Kosovës.
PËLLUMB XHUFI: Ku janë këto dokumente, që nuk janë botuar ?
URAN BUTKA: Ti nuk e njeh fare këtë periudhë, më vjen keq. Këto dokumente janë në Arkivin e Shtetit dhe i kam botuar unë.
Pikëpamja që shpreh Xhufi këtu është e pabazë, sepse ishin pikërisht këta emisarë që ndikuan që të mos kishte marrëveshje midis shqiptarëve, por luftë civile, në mënyrë që të realizonin qëllimet e tyre.
Çështja e dytë që e prishi marrëveshjen ishte pushteti. Jo se politika nuk ka të drejtë të inspirojë pushtetin, por nuk mund të luftosh me armë për të marrë pushtetin, në kohën kur okupatorët ishin në Shqipëri dhe kur ishte vendosur edhe me britanikët që vetëm në fund të luftës të bëheshin zgjedhje. Pikërisht këtë e prishi Partia Komuniste, Enver Hoxha, që kërkuan gjatë luftës të merrnin pushtetin me armë dhe dhunë.
Bijtë e etërve
URAN BUTKA: Të mos e ngatërrojmë luftën antifashiste me luftën nacionalçlirimtare. Enver Hoxha paraqiti me vlerë vetëm luftën nacionalçlirimtare, e monopolizoi luftën, që të monopolizonte pushtetin.
PËLLUMB XHUFI: Kush luftoi me luftë, jo me trakte, me fjalë, siç bënte Balli Kombëtar ? Duam Kosovën dhe bënte marrëveshje kundër Kosovës.
URAN BUTKA: Ti nuk e njeh fare këtë periudhë.
PËLLUMB XHUFI: E njoh, ti je biri babait dhe unë jam biri babait.
URAN BUTKA: Babai im ka qenë antifashisti i parë dhe i fundit.
PËLLUMB XHUFI: Dhe i del emri në dokumentet e fashistëve. I del që në qershor. Shiko dokumentet.
URAN BUTKA: Ti po mashtron, po falsifikon. Ai ka qenë luftëtari i parë.
PËLLUMB XHUFI: A i ke parë dokumentet e De Matejit?
URAN BUTKA: Nuk është e vërtetë. Lufta Nacionalçlirimtare ishte pjesë e Luftës Antifashiste, ashtu siç ishte lufta e Ballit Kombëtar, e Legalitetit. Edhe ata luftuan. Sot e kësaj dite bëhen sërish gabime, siç bëri edhe Xhufi duke treguar se vetëm lufta Nacionalçlirimtare ka ekzistuar.
Mukja e prishur
HAMIT KABA: Është fare e qartë se një grupim mendon se Mukja u prish për shkak të ndërhyrjes jugosllave, grupimi tjetër mendon ndryshe. Unë mendoj se pa diskutim jugosllavët kanë gisht në prishjen e Mukjes, por koncepti i Shqipërisë etnike më 1943 nënkuptonte Shqipërinë etnike, një shtet që ishte krijuar nga Fuqitë e Boshtit. Ideja, siç u shtrua aty, binte ndesh me Kartën e Atlantikut, e cila propozonte zgjidhjen e problemit paslufte përmes plebishiteve dhe në bazë të kontributit. Këtë defekt Mithat Frashëri e ka rregulluar në korrik të 1944ës, ka një memorandum që ia dërgon Misionit Amerikan në Shqipëri dhe në atë memorandum pranon në mënyrë eksplicite formulën e Aleatëve, d.m.th. flet për Shqipëri etnike, por të zgjidhur sipas Kartës së Atlantikut, gjë që nuk e kishte në Konferencën e Mukjes. Nuk ishin vetëm jugosllavët që u prekën, por ishin edhe Aleatët, sepse të dilje me një gjë të tillë ndërkohë që pritej një pushtues tjetër, ishte diçka e parakohshme. Për sa i përket arsyes pse u prish Mukja, unë kam një mendim disi ndryshe, të mbështetur tek Fultzi, i cili mendon se fati i Mukjes ishte i destinuar të përfundonte ashtu siç përfundoi. E para ishte arsye pushteti. Secila palë donte të dominonte mbi tjetrën. E dyta lidhet me situatën që u krijua në Shqipëri me pushtimin gjerman që krijoi një nga politikat më efektive të pushtimit në Shqipëri. E kanë studiuar kaq mirë Shqipërinë dhe shqiptarët, saqë krijuan kushte për të përçarë këto lëvizje të rezistencës.
NEVILA NIKA: Duke lexuar dokumentet me prejardhje nga më të ndryshmet, të vjen pyetja: nëse vendimet nuk do të ishin refuzuar nga asnjëra palë, vallë si do të shkonte fati i kësaj konference?
HAMIT KABA: Në nëntor të vitit 1943, gjenerali Dejvis, që erdhi për të kryesuar misionet britanike në Shqipëri, me mendimin se në Shqipëri do të kishte një rezistencë goxha të madhe, ka realizuar takime me të gjitha forcat ushtarake dhe politike dhe u mundua t’i sillte në një emërues të përbashkët: të luftonin kundër gjermanëve. Ai mundi të merrte miratimin e Mithat Frashërit. Gjenerali Dejvis, në raportin që i ka dërguar Londrës, thotë se marrëveshja u bë me shkrim, u pranua që Balli Kombëtar të luftonte kundër gjermanëve. Por çfarë ndodhi më pas? Balli sërish nuk i justifikoi shpresat e Aleatëve, nuk luftoi. Në dhjetor 1943 dërgon një raport tjetër, ku shprehet se Balli Kombëtar nuk ka ndërmend të luftojë, prandaj ne duhet të mbështesim Lëvizjen Nacionalçlirimtare. Por Dejvis nuk shkoi dot në Londër për të mbrojtur mendimin e tij, pasi u zu rob. Faktori shqiptar ishte i ndarë dhe i tillë mbeti.
A luftoi Balli Kombëtar
URAN BUTKA: Është mitizuar, glorifikuar vetëm njëra anë, Lufta Nacionalçlirimtare, dhe janë përbaltur ata që kanë luftuar kundër fashizmit. Edhe sot vazhdohet kjo përpjekje që nuk tregon të vërtetën. Dokumente të arkivave britanike, jugosllave e shqiptare kanë treguar pikërisht këtë gjë: se kontributi, pavarësisht se kush ka luftuar më pak apo më shumë, ka qenë i të gjithë shqiptarëve. Kemi vetëm një relacion të Mithat Frashërit dhe Lec Kurtit, nënkryetar i Ballit Kombëtar dhe përfaqësues i Shqipërisë në Britaninë e Madhe, që i kanë dërguar një raport Konferencës së Paqes, ku rreshtojnë rreth 20 luftime kryesore kundër italianëve dhe 12 luftime kundër gjermanëve. Disa vazhdues te pikëpamjeve enveriste thonë se vetëm lufta Nacionalçlirimtare e çliroi Shqipërinë, vetëm nacionalçlirimtarët kanë luftuar. Çfarë lufte kanë bërë, luftën që pas Mukjes krijoi luftën civile që shkatërroi Shqipërinë dhe vendosi themelet e komunizmit në Shqipëri?
Pse gratë luftuan vetëm me partizanët
PËLLUMB XHUFI: Më thuaj një grua që ka luftuar në radhët e Ballit Kombëtar, një emër gruaje!
URAN BUTKA: Krerët kryesorë të Ballit Kombëtar kanë qenë vazhdimisht properëndimorë, sepse kanë studiuar atje dhe kanë qenë të lidhur me Europën. Ndërsa Enver Hoxha, Koçi Xoxe, Mehmet Shehu, ishin të lidhur me Lindjen dhe formalisht bashkëpunonin me britanikët.
RUDINA XHUNGA: Zonja Nika ju keni qenë në Arkiv, ka ndonjë emër gruaje që ka luftuar me Ballin?
NEVILA NIKA: Jo, nuk ka asnjë emër. Problemi i pjesëmarrjes së vajzave në luftë dhe i grave, natyrisht, është pak i studiuar, siç është për shembull edhe fenomeni i “martesave të bardha” për të krijuar bazat e luftës, fenomen që askush nuk e ka përmendur, një sakrificë e jashtëzakonshme e vajzave të asaj kohe. Martesa fiktive për të bërë një ceremoni dasme për të mbledhur ndihma.
Pastaj, duke iu kthyer Mukjes, na vjen mirë kur i shikojmë në një foto të gjithë ulur këmbëkryq, duke folur me njëri-tjetrin. Megjithëse marrëveshja prishet, ajo foto ne na jep shumë, na transmeton diçka. Unë do të kujtoj letrën e një zonje të jashtëzakonshme, siç ka qenë Edit Durhami, e cila në vitin 1921 viziton për herë të fundit Shqipërinë, atdheun e saj të dytë dhe në një moment dëshpërimi, kur ishte e sëmurë, i shkruan një letër Rexhep Jellës. I shkruante se kishte takuar shumë njerëz dhe të gjithë i ankoheshin duke menduar se mund të bënte diçka për ta. “Unë tashmë jam një zonjë e vjetër dhe e sëmurë, nuk mundem më të bëj diçka për Shqipërinë, unë do t’ju jap një këshillë, vazhdon ajo, që sot e tutje bëjeni vetë gjithçka. Mos prisni nga të huajt se mund të bëjnë diçka.”
Kur mblidhesh, këmben diçka, merr dhe jep nga njëri tek tjetri. Ky është mësimi që marrim nga Mukja.
HAMIT KABA: Zoti Butka përmendi se Lëvizja Nacionalçlirimtare ndoqi model lindor dhe u mbështet nga lindorët. Nuk jam dakord fare me këtë. Të gjithë e dimë se ndihmën për Shqipërinë e dhanë aleatët perëndimorë, sidomos britanikët dhe amerikanët. Pavarësisht se ai model që zgjodhi Lëvizja Nacionalçlirimtare do të përfundonte te komunizmi. Kjo lëvizje bëri atë çfarë duhej bërë për kohën.
Kristo Frashëri për Marrëveshjen e Mukjes
Mbledhja e Mukjes është një nga çështjet e debatuara dhe që vazhdon të debatohet midis historianëve të Shqipërisë. Ka disa historianë që e shohin Mukjen si një ballafaqim midis dy grupeve ekstremiste, nga ana e djathë dhe nga ana e majtë. Ky është një këndvështrim i gabuar; në Mukje organizatat nuk dolën se përfaqësonin njëra të majtën e njëra të djathtën. Lëvizja Nacionalçlirimtare kishte dhe komunistë, zogistë, monarkistë, socialdemokratë, ashtu si edhe Balli Kombëtar kishte demokratë të djathtë si Mithat Frashëri, por edhe demokratë të majtë. Pra, ajo që i ndante këto dy rryma ishte qëndrimi që ato mbanin ndaj okupatorit fashist.
Nacionalçlirimtarët ishin për një luftë të menjëhershme pa kompromis kundër okupatorit të huaj, kurse Balli Kombëtar mbante qëndrim pritshmërie. Ata pretendonin se do të hynin në luftë kur të paraqiteshin kushtet e përshtatshme për pjesëmarrjen në luftën antifashiste. Kishte shumë rëndësi për nacionalçlirimtarët qëndrimi që duhej të mbanin për çështjen etnike. Të dyja palët mbështeteshin te Karta e Atlantikut, por këtë Kartë ndryshe e lexonte Balli Kombëtar, ndryshe e lexonin nacionalçlirimtarët. Balli Kombëtar mendonte se me Kartën e Atlantikut Shqipëria fitonte të drejtën të kërkonte Kosovën, kurse në të vërtetë me Kartën e Atlantikut, të nënshkruar nga Çërçill dhe Ruzvelti, nuk favorizohej Shqipëria në kërkimin e Kosovës, por favorizohej populli shqiptar i Kosovës që të kërkonte çlirimin e saj nga zgjedha e huaj dhe bashkimin e saj me Shqipërinë. Kjo nuk i jepte të drejtë Shqipërisë të ndërhynte. Dëshiroj të theksoj arsyen se lufta për trojet etnike nuk ishte luftë kundër gjermanëve dhe kundër italianëve, sepse gjermanët dhe italianët ia kishin dhënë Shqipërisë trojet etnike, pasi në këtë këndvështrim dilte sikur po luftonim për tokat që na kishin dhënë Gjermania edhe Italia. Në Kartën e Atlantikut thuhej shprehimisht se fuqitë demokratike nuk i njohin ndryshimet e kufijve të bërë nga Gjermania dhe agresorët gjermanë e italianë. Ata nuk i njihnin, ndërsa ne shpreheshim se po luftonim për këta kufij.
Balli Kombëtar donte që, sapo të mbaronte lufta kundër Italisë, të fillonte lufta kundra Greqisë dhe Jugosllavisë për çështjen e Çamërisë dhe Kosovës, por lufta për Çamërinë dhe Kosovën ishte vetëvrasje për Shqipërinë, sepse Jugosllavia dhe Greqia ishin aleate të kampit të madh antifashist. Të ngriheshe kundër tyre ishte njësoj sikur të ngriheshe kundër Amerikës, Anglisë, Bashkimit Sovjetik. Këtu ishte pika e dobët e Kuvendit të Mukjes.
Balli Kombëtar e prishi Mukjen
Mukjen e prishi Balli Kombëtar, me lakminë e tij, me megalomaninë dhe interesin për ta shpartalluar Partinë Komuniste. Unë jam shumë dakord që çdo parti synon të shpartalloj kundërshtarin e vet, madje po arriti ka edhe merita, por ama duhen përdorur metoda të drejta, kërkesa të drejta. Jo si dikush që shkon në një mbledhje, paraqet kërkesa të tepruara duke e ditur se ato nuk do të pranohen dhe duke e ditur se duke mos i pranuar, nuk bëhet mbledhja. Si Balli Kombëtar që kërkoi gjëra që nuk pranoheshin dhe më pas ia hodhi fajin atij që nuk pranoi.
Unë mendoj se, sikur Balli Kombëtar të kishte mbajtur qëndrim parimor ndaj Kuvendit të Mukjes, do të duhej të kishte pranuar se pavarësisht vendimeve të Këshillit Nacionalçlirimtar, ai do të vazhdonte luftën, sepse luftën Balli Kombëtar nuk e bënte për Këshillin Nacionalçlirimtar, as për komunistët, e bënte për interesat e Shqipërisë. I shkeli interesat e Shqipërisë nga kontradiktat që kishte me Partinë Komuniste. Ky është një mësim i madh që del nga historia: që të mos shikojmë interesat e ngushta partiake për të marrë vendime që dëmtojnë Shqipërinë. Mukja është një mësim edhe për ditët e sotme.
Nuk ka pasur luftë civile
Nuk ka luftë civile. Luftë civile do të thotë luftë midis dy partive për çështje pushteti. Balli Kombëtar ndihmoi gjermanët kundër Partisë Komuniste. Në qoftë se ju mendoni se gjermanët sakrifikuan ushtarët e tyre për të fituar Balli, gjermanët ishin duke ikur. Balli Kombëtar shpresoi se me Operacionin e Dimrit që ndërmori ushtria italiane, do ta shpartallonte Ushtrinë Nacionalçlirimtare dhe pasi ta shpartallonte ajo do të ishte forca politike më e organizuar edhe ushtarakisht dhe kështu do të siguronte të ardhmen në pushtet. Ky ishte dhe vizioni i Ballit Kombëtar. Nuk ka pasur luftë civile, luftën civile e kërkojnë ballistët për të justifikuar tradhtinë e tyre, qëndrimin e tyre tradhtar.
R.XH: Çfarë është Lufta Nacionalçlirimtare për popullin shqiptar?
Lufta ishte kapitali që u dha për fitoren e pavarësisë dhe ruajtjen e tërësisë tokësore. Ky është kapitali./dritare.net
