E nisim me teori. Nuk është e vështirë të dalësh në përfundimin se shënjues ideo-politikë si “e majta” dhe “e djathta” e kanë të domosdoshme kundërshtinë reciproke, përndryshe nuk do të kishin kuptim: pra s’ka të djathtë pa të majtën dhe anasjelltas. Mirëpo kundërshtia mund të jetë metafizike, çka e redukton në dikotomi, ose dialektike që kërkon ta mohojë mohimin (kundërshtinë) reciproke për t’i lënë udhë të lirë një kundërshtie të re, ndoshta të papërfytyrueshme për momentin. E majta dhe e djathta, përpara se të dallojnë nga njëra-tjetra, dallojnë nga mënyra se si e konsiderojnë dallimin (kundërshtinë). Për të djathtën, historia është e ngrirë, punët në themel kanë shkuar gjithmonë në një mënyrë të caktuar, çka do të thotë se kontradiktat shoqërore dhe politike ose nuk ekzistojnë, ndaj çdo artikulim i tyre është prishje e harmonisë hierarkike të shoqërisë, ose ekzistojnë dhe janë të pazgjidhshme. Ato duhen pranuar dhe secili qëndron në istikamin e vet metafizik: “Ka pasur, ka dhe do të ketë gjithmonë të pasur dhe të varfër, të privilegjuar dhe të paprivilegjuar, të zotë dhe dembelë, tanët dhe të huajt etj.” E majta, nga ana tjetër, e përfytyron historinë dialektikisht. Kjo nënkupton se kontradiktat zgjidhen duke u dhënë jetë situatave të reja para të cilave mendimi nuk mund të hedhë fall. Kështu i djathti lufton që në shoqëri të ketë gjithmonë të djathtë (ku i majti mund të nënrenditet, nënshtrohet, shtypet, pse jo edhe zhduket), kurse i majti lufton që të zhdukë arsyet pse e bëjnë atë të majtë dhe dikë tjetër të djathtë. I majti u thërret problemeve zgjidhja rrënjësore e të cilave nuk do të shpunësonte vetëm të djathtin, por edhe të majtin. I majti do të jetojë në një shoqëri ku nuk ka kuptim të jesh i majtë se nuk do të kishte papunësi, shfrytëzim punëtorësh, interesi publik do të mbizotëronte ndaj atij privat, shërbimet publike cilësore do të mbulonin gjithkënd, emancipimi shoqëror do të arrinte nivele serioze etj.
Parashtrimi i mësipërm nuk ka të bëjë veçanërisht me Shqipërinë, por është kusht i ekzistencës së të majtës kudo në botë. Pyetja që shtrohet në rastin tonë është se ç’lloj e majte mund të ndërtohet në Shqipëri. Pas disfatës politike, ideologjike dhe ekonomike që pësoi e majta mbarëbotërore në 1989-1991 (që nuk karakterizohet vetëm nga rënia e regjimeve alla-sovjetike, por edhe të socialdemokracisë klasike) – e cila në vende si Shqipëria mori trajtën e zhdukjes thuajse të plotë të së majtës politikisht – identitarizmi i sekteve të së majtës do të ishte edhe më qesharak se Frontet Popullore të Judesë te “Life of Brian”. Aty ku e majta ka intensitet të ulët ekzistence politike, përplasjet brendaideologjike do të ishin pedantizëm teorik.
Ç’emërues të përbashkët mund t’i vendosim kësaj të majte? Pikësëpari është përparësia që i njihet publikes ndaj privates. Universaliteti i interesit publik mund të përkufizohet sipas dy prerjeve: tërësore dhe singulare. Interesi publik tërësor shprehet në ato kauza që prekin, tërheqin vëmendjen dhe përfshijnë pothuajse krejt shoqërinë. E shprehur ideologjikisht, këto janë kauza të 99% kundër 1%. Si të tilla mund të përmendim kauzat mjedisore, ato të të drejtave themelore të njeriut dhe qytetarit, të demokracisë në kuptimin e gjerë të fjalës, mbrojtjes së hapësirës publike nga kafshimi i kapitalit etj. Këto kauza u thërrasin qytetarëve pavarësisht ndarjeve klasore apo të tjera ndarjeve të rëndësishme shoqërore. Ato kanë logjikë populiste – në kuptimin neutral që i jep Ernesto Laclau këtij koncepti – sepse orvaten të krijojnë një bllok të gjerë shoqëror që kundër vetes nuk projekton blloqe të tjera shoqërore, por vetëm një grusht politikanësh dhe përfituesish ekonomikë nga aksh vendim.
Mirëpo ky përkufizim i interesit publik nuk ka se si të jetë tipar dallues i së majtës, paçka se as e majta nuk bën dot pa të. Veçantia e të majtës lidhet me përkufizimin e dytë dhe më të rëndësishëm të publikes: evidentimin e klasave apo shtresave/grupeve shoqërore përjashtimi i të cilave nga përfillja politike, përdorimi i të mirave publike dhe respektimi i drejtave themelore është bazamenti mbi të cilin ngrihet tërë rendi shoqëror hierarkik. Përpjekja politike dhe ideologjike për përfshirjen dhe përfilljen e tyre nuk i prek të gjithë, madje mund të krijojë parehati në pjesë të konsiderueshme shoqërore pasi prek përparësitë e vogla të grupeve të gjera. Sidoqoftë, identifikimi me ta dhe problematizimi i kauzave të tyre ndërton parakushtet e një universaliteti të nesërm gjithëpërfshirës. Ndaj të përjashtuarit e sotëm janë njëra pjesë e cila, si rezultat i përjashtimit të domosdoshëm që pësojnë për hir të konsolidimit të rendit shoqëror aktual, nuk janë një pjesë e çfarëdoshme (partikularitet), por pjesë e përveçme (singularitet) dhe, si të tillë, janë të zhveshurit për veshjen e të cilëve farkëtohet ideja e rendit shoqëror të nesërm.
Po cilat janë këto singularitete universale shoqërore? Pikësëpari, ajo klasë numerikisht e madhe dhe politikisht e ideologjikisht e heshtuar deri në mospërmendje: punëtorët. Majtizmi nuk është medalje identitare, as trendllëk intelektualësh bjerraditës, por identifikim me të drejtat dhe interesat e punëtorisë, theksim i shfrytëzimit e tëhuajsimit të tyre në kapitalizëm, që bëhet edhe më i fortë në ekonomi të periferisë së sistemit-botë kapitalist si Shqipëria. Nëse ka diçka që e karakterizon hegjemoninë ideologjike dhe kulturore të së djathtës në Shqipërinë e këtij çerekshekulli është zhdukja jo vetëm e artikulimit të kauzës punëtore, por edhe e emrit të dallueshëm të punëtorit. Pa shpluhurosjen e tij dhe perceptimin politik të situatës nga këndvështrimi singular i atyre puna e të cilëve mban mbi supe rendin shoqëror, nuk mund të ketë politikë emancipuese. Ideologjikisht kjo kërkon që të artikulohen jo vetëm kundërshtitë politike midis shtetit dhe punëtorëve si konkretizim ekonomik i qytetarit abstrakt, por edhe kontradiktat klasore në vendin e punës; pra papajtueshmëria e mbrame e interesave të pronarit dhe punëtorëve. Kur nuk paguhen sigurimet shoqërore dhe shëndetësore, paga është nën atë minimale apo e ulët, çalon siguria në punë apo punëtorët kanosen me shpunësim nëse organizohen sindikalisht, jemi përpara kontradiktave të papajtueshme klasore. E majta nuk duhet të ngurojë të rreshtohet përkrah punëtorëve.
Sidoqoftë, futja në kapitalizmin bashkëkohor e punës konjitive e ka diversifikuar subjektin punëtor. Në të nuk përfshihen vetëm punëtorët e krahut, por edhe ata të mendjes apo të komunikimit. Në një vend si Shqipëria intensifikimi i investimeve në sektorin e call center-ave dhe domosdoshmëria e njohjes së një gjuhe të huaj për t’u punësuar në to ka krijuar për herë të parë një masë të konsiderueshme punëtorie që shfrytëzohet me ritmin e fabrikës pa punuar me krahë. Nëse marrim në konsideratë edhe papunësinë e lartë rinore dhe pamundësinë e punësimit të kualifikuar intelektual pas studimeve universitare, në vendin tonë po farkëtohet një subjekt i ri punëtori student. Bashkimi i shfrytëzimit, por mbi të gjitha tëhuajsimit në call center-a, me mbrujtjen më të madhe kulturore dhe ndjeshmërinë më të lartë për të drejtat që kanë të rinjtë universitarë krijojnë bazën e një rezistence të fortë.
Mirëpo kapitalizmi nuk prodhon vetëm shfrytëzim, por edhe përjashtim ekonomik. Në terma të kushteve të jetesës dhe integrimit social, fati i të papunëve është më i rëndë sesa ai i punëtorëve. Në njëfarë kuptimi, të papunët nuk kanë “privilegjin” e të qenit të shfrytëzuar. Si rrjedhojë e domosdoshmërive ekonomike të kursimit të fuqisë punëtore dhe politike të kërcënimit të punëtorëve me rekrutimin e të papunëve në rastin e pretendimeve “të tepruara”, kapitalizmi ka prodhuar ngaherë të papunë në përmasa të konsiderueshme. Specifika e kapitalizmit në fazën e neoliberalizmit është se nuk prodhon vetëm të papunë, por edhe të papunësueshëm. Pra popullsi objektivisht të tepërt. Nuk bëhet fjalë për maltusianizëm sepse nuk mungojnë burimet apo produktiviteti për të përballuar me ushqim rritjen e popullsisë, por për popullsi të nxjerrë pa vullnetin e vet jashtë tregut të punës përgjithmonë dhe të kredhur në mjerim dhe segregacion social për shkak të domosdoshmërive strukturore të kapitalizmit. E majta mund ta kapë kauzën e të papunëve jo vetëm nga prizmi i punësimit të tyre prej orientimit të kapitalit privat apo investimeve publike, por edhe me propozime të guximshme si ato të rrogës së qytetarisë apo përmbushjes falas të nevojave bazike.
Njerëzit, nga ana tjetër, nuk përjashtohen vetëm ekonomikisht, por edhe identitarisht. Ndarja hierarkike e punës në shoqëritë kapitaliste i riformon identitetet gjinore, racore, kombëtare, seksuale etj., duke e përforcuar stigmën sociale të pjesës hegjemone të shoqërisë ndaj minoriteteve. Ndaj e majta nuk mund ta reduktojë praktikën politike vetëm në sferën ekonomike, por duhet ta shtrijë atë dhe t’i bëjë jehonë zërit të vuajtjes së minoriteteve të shumta. Kjo nënkupton shndërrimin e raportit të forcave nëpërmjet rikompozimit të tyre. Shumica shoqërisht e privilegjuar është e tillë vetëm në raport me secilin prej minoriteteve veçmas. Lidhja e tyre me njëra-tjetrën dhe ndërthurja me klasat dhe kauzën ekonomike i riformëson besnikëritë politike dhe fut në krizë edhe bllokun hegjemonik. P.sh. një punëtor me ndërgjegje politike raciste e braktis këtë të fundit nëse organizatorët dhe katalizatorët politikë shtrojnë çështje që do ta bënin atë të shihte përbashkësinë e të drejtave të tij në punë me të drejtat e, bie fjala, romit në skaj të shoqërisë.
Po cili është terreni i përpjekjes politike? Larmia e subjekteve shoqërore të interperluara kërkon që terreni i organizimit të jetë i shumëfishtë. Papunësia e lartë, shkërmoqja e punëtorisë dhe vogëlsia e një pjese të konsiderueshme të ndërmarrjeve nuk mund ta reduktojë përpjekjen brenda vendit të punës. Sindikalizmi në vendin e punës është i domosdoshëm, por i pamjaftueshëm. Siç ka ndodhur në vende të tjera, edhe kur organizimi sindikal u ka mundësuar punëtorëve shtim të të ardhurave, ato janë anuluar paskëtaj nga ajo që David Harvey e quan akumulim nëpërmjet shpronësimit.
Kapitalizmit neoliberal nuk i mjafton shfrytëzimi i fuqisë punëtore, por i duhet privatizimi i të përbashkëtave: hapësirës publike, burimeve natyrore, infrastrukturës shoqërore, të drejtave si ajo e banimit dhe e arsimimit etj. Shndërrimi në mall dhe futja në treg e tyre nënkupton që të mira të përdorshme deri dje nga të gjithë, sot kushtojnë duke iu bindur ligjësive të kapitalit. Në këto kushte, rezistenca e suksesshme lyp zgjerimin e terrenit të ndeshjes politike drejt hapësirave të larmishme të vendit (lagjeve, parqeve etj.) dhe farkëtimin e një subjekti të gjerë shoqëror që bën bashkë shumëkënd, përtej drejtpërdrejtshmërisë klasore.
Ky subjekt nuk ka se si të mos përfshijë edhe studentët, jeta universitare e të cilëve po kërcënohet seriozisht nga tregtarizimi. Të përjashtuar nga shkollat prej tarifave studimore në rritje, të papunë pas studimeve dhe pa të drejta substanciale gjatë tyre, studentët përbëjnë ndoshta trupën shoqërore me potencial më të lartë rezistence. Kësisoj terreneve të fabrikës, lagjeve dhe parqeve u duhen shtuar edhe universitetet.
Sidoqoftë çdo përpjekje politike majtas nuk mund të mos përballet me tragjedinë e socializmit despotiko-burokratik që sundoi Shqipërinë prej 1944 në 1991. Pse tragjedi? Jo në kuptimin emocional të së keqes absolute. Tragjedi në kuptimin më të thellë të fjalës. Se si një përpjekje gjigande çlirimi dhe emancipimi shoqëror u katandis në të kundërtën e vet: në vend të çlirimit vendosjen e një forme të re robërie; në vend të barazisë privilegjet, në vend të pasurimit të të drejtave njerëzore shtypjen e tyre; në vend të demokracisë radikale zhdukjen e saj etj. Në këtë kuptim, siç thotë Terry Eagleton-i, fashizmi me gjithë milionat e viktimave të kampeve të shfarosjes dhe luftës botërore nuk mund të jetë kurrësesi tragjik pasi i mungon kontradikta e brendshme midis projektit emancipues dhe rezultateve të tij. Ndaj fashizmi është banal në tmerrin e vet.
Pse despotiko-burokratik? Sepse analiza e raporteve shoqërore dhe politike të Shqipërisë së kohës nxjerr në pah faktin se pushteti politik mbahej nga një burokraci e konsoliduar e cila kishte nevojë që në krye të saj të vendoste një despot. Despoti herë pas here “e kosiste” burokracinë, por nuk bënte dot pa të, madje as pa lëshimet ndaj saj si shtresë shoqërore. Së bashku administronin prodhimin, ndarjen e punëve në shoqëri, si edhe shpërndanin privilegjet. Gjithsesi despotizmi dhe burokratizmi kanë pasur karakter të pjesshëm socialist.
Kjo do të thotë se duke mos qenë kastë sunduese tradicionale, e bazuar në pronën e madhe, burokracisë dhe despotit në ardhjen në pushtet dhe në vazhdimësinë e saj i është dashur të bëjnë një marrëveshje të heshtur me klasa shoqërore si fshatarësia (reforma agrare), punëtoria (urbanizimi) dhe inteligjencia e re (statusi dhe ndonjë privilegj i vogël ekonomik). Jo më kot ai formacion politiko-shoqëror u shkërmoq nga brenda, pasi e tëhuajsoi mbështetjen e fshatarësisë me tufëzimin, varfëroi në vitet e fundit punëtorinë dhe nuk iu përgjigj dot kërkesave për mënyrë të re jetese dhe konsumi të inteligjencies. Të gjendur pa despotin pas 1985, burokracia kishte dy rrugë: të zhdukej politikisht ose të riintegrohej ekonomikisht. Shkallët e larta dhe të vjetra të saj u fundosën bashkë me sistemin e tyre, kurse një pjesë prej shkallëve të poshtme të saj, duke përdorur lidhjet politiko-shoqërore dhe kapacitetet profesionale, u bë pjesë e elitës politike dhe borgjezisë së re të pas 1991-shit.
Gjithsesi interpretimi kritik i historisë kërkon që raporti i socializmit despotiko-burokratik me shoqërinë të mos shihet me syzet ideologjike dhe të vjetruara të teorive totalitare. Shoqëritë nuk vegjetojnë, ato ndahen brenda tyre dhe kanë raporte diferenciale me pushtetin politik. Kjo shpjegon tekefundit edhe ndarjen ideologjike dhe politike shqiptare të këtij çerekshekulli ku raporti me të shkuarën socialiste, në mungesë të ndarjeve përmbajtësore dhe reduktimin e diferencave ideore partiake, luan rol kryesor.
Nëse pranojmë se në kushtet e një vendi periferik dhe të kontradiktave gjeopolitike, socializmi despotiko-burokratik, në ngjashmëri me përvojën staliniste, kryen një proces të mangët dhe të sforcuar modernizimi, kundërshtarët e tij shoqërorë ndahen dy grupe që nuk i bashkojnë interesat e drejtpërdrejta, por kundërshtia ndaj të njëjtit armik. Nëse heqim të dënuarit dhe persekutuarit për arsye kryekëput politike, kundërshtarët e papajtueshëm të socializmit despotiko-burokratik kanë qenë klasat ekonomikisht të privilegjuara të paraluftës (pronarë të mëdhenj tokash, tregtarë, sipërmarrës etj.) – humbësit nga transformimi sistemor – dhe ata që procesi i modernizimit i përjashtoi si rezultat i kufizimeve të brendshme të tij: pra ajo masë e konsiderueshme shoqërore që, ndërsa shihte se pjesë të tjera të shoqërisë përparonin, nuk lejohej të zhvillohej me ritmin e kohës.
Janë këto shtresa që edhe sot përbëjnë bazën popullore të së djathtës politike: banorë të ardhur rishtas periferish të qyteteve të mëdha që mbushin radhët e punëtorisë më të shfrytëzuar, të papunëve apo prekariatit, që janë më të diskriminuarit kulturalisht e të përjashtuarit nga të mirat shoqërore. Nëse e majta nuk arrin të identifikohet me ta dhe t’i organizojë, nuk ka arsye të ekzistojë. Pinjolli mikroborgjez i gjyshërve fshatarë partizanë dhe prindërve anëtarë të inteligjencies mund të jetë më i afërt kulturalisht me idetë e së majtës, por interesat ekonomike dhe cinizmi pjellor e bëjnë subjekt ku e ku më pak të përshtatshëm për politikë emancipuese sesa punëtori i periferisë që mendon se përgjegjës për të gjitha problemet e këtij vendi është komunizmi./Shenja
