Fotot/ Eksplorimi i Vjosës, lumi i fundit i madh i Evropës me rrjedhje të lirë!
E Martë 2 Korrik 2024, 13:01
Dritare.net
NGA SUZANNE MORPHET/ Canadian Geographic
Dikur i kërcënuar nga digat, sot lumi Vjosa po ruhet si një ekosistem me rrjedhje të lirë që ofron aventura në natyrë. Duke filluar në malet e Pindit të Greqisë veriore, ku quhet Aoös, Vjosa rrjedh në veriperëndim për 272 kilometra përpara se të arrijë në detin Adriatik pranë qytetit turistik të Vlorës. Lumi Vjosa njihet për kanionet e ngushta dhe ujin me rrjedhje të shpejtë. Në mesin e tij, lumi përhapet dhe ngadalësohet, duke formuar gërsheta komplekse dhe duke depozituar rërë e zhavorr të bardhë, ndërsa gjarpëron me përtesë nga njëra anë e shtratit të saj të gjerë në tjetrën. Por gjëja e vetme më domethënëse e Vjosës është se ajo është e egër, ekosistemi i saj me rrjedhje të lirë i paprekur nga burimi në det, diçka e padëgjuar në Evropë.
Rrjedhimisht, Vjosa mbështet një rrjetë komplekse jete. Më shumë se 1100 lloje janë identifikuar deri më sot, me 15 në Listën e Kuqe të Llojeve të Kërcënuara të IUCN, duke përfshirë shkaba egjiptiane, vidrën euroaziatike dhe ngjalën evropiane të rrezikuar në mënyrë kritike. Në një fshat të vogël malor, lart mbi një degë të lumit Vjosa, kafshoj një portokall. Është mbrëmje dhe ndërsa dielli bie pas majës së malit, lind një gjysmëhënë e ndritshme, duke ndriçuar oborrin e Murat Kerajt, një nga njerëzit e shumtë që qëndron pas krijimit të parkut të ri kombëtar të lumit të egër Vjosa.
Keraj më ka ftuar në shtëpinë e tij për të mësuar rreth parkut dhe çfarë do të thotë për njerëzit në Zhulat, një fshat me 200 banorë. Teksa flet, më mbush me mikpritjen për të cilën shquhen shqiptarët. Së pari, Keraj na dhuroi mjaltë, kështu festohet. Më pas, ai nxjerr një shishe verë të kuqe që bën nga një rrush i zi i ëmbël dhe aromatik. Ka edhe një shishe raki, rakinë frutash të distiluar dy herë, pa të cilën asnjë shtëpi në këtë vend ballkanik nuk ka.
Ato janë një produkt, direkt ose indirekt, i lumit Vjosa.
Në një rajon ku temperaturat e verës zakonisht arrijnë 45C, fshatarët varen nga rrjedha natyrore e lumit për t'i mbajtur ata dhe 4000 lopët, delet dhe dhitë, si dhe kosheret e tyre dhe të korrat. Prandaj nuk është befasi që qytetarët ishin të frikësuar kur në vitin 2015 qeveria njoftoi planet për të ndërtuar gjashtë diga gjeneruese të energjisë në Kardhiq, një degë kryesore e Vjosës.
“Ishte një ide e tmerrshme. Uji është jetë në fshatin tim”, thotë zoti Keraj.
Keraj iu drejtua EcoAlbania për mbështetje. OJQ-ja mjedisore, e drejtuar nga drejtori ekzekutiv Olsi Nika, punoi së bashku për fushatën ndërkombëtare, që Vjosa të kthehej në një park kombëtar.
“Është kaq e rëndësishme për sa i përket trashëgimisë kulturore, për sa i përket njerëzve dhe mënyrës së jetesës, si dhe biodiversitetit”, thotë Olsi, i cili shton: “të ruajmë natyrën, jo copë-copë, por si një ekosistem funksional”.
Që në fillimet e hershme, qeveria shqiptare propozoi ndërtimin e deri në 45 digave në të gjithë sistemin lumor, por më pas u nxit një fushatë ndërkombëtare "Të shpëtojmë Zemrën Blu të Evropës".
Në vitin 2016, një flotilje kajakerësh nga Evropa dhe SHBA-ja vozitën në Vjosa dhe më pas marshuan me kajakët e tyre drejt kryeministrisë në Tiranë, kryeqyteti i vendit, duke kërkuar një park, jo diga. Vitet e fushatës më në fund dhanë rezultate. Më 15 mars 2023, kryeministri shqiptar Edi Rama se Vjosa do të ishte tani më, Park Kombëtar, duke mbrojtur më në fund dhe katër degët kryesore: Drinon, Kardhiqin, Bënçën dhe Shushicën që mbulojnë 12727 hektarë.
Mes gllënjkave verë dhe rakisë, Keraj i bie longares, një flaut të dyanshëm që babai dhe xhaxhai i tij e bëjnë nga druri vendas. Ndërsa gishtat e tij lëvizin me shpejtësi mbi vrima dhe muzika rrjedh, Olsi shpjegon pse ishte kaq e rëndësishme të mbroheshin degët e lumit, jo vetëm Vjosa. Më pas, në atë mënyrë vetë-përçmuese që është një shenjë dalluese e njerëzve në këtë vend, ai shton: “Është interesante që ky model vjen nga Shqipëria. Po, vendi i vogël, i varfër, i korruptuar”.
Ky model, mbrojtja e të gjithë rrjedhës së lumit Vjosa dhe degëve të tij është i pari i këtij lloji për Evropën dhe e pozicionon kombin ballkanik shpesh të anashkaluar në ballë të mbrojtjes së lumit. Megjithatë, Vjosa mbetet jashtëzakonisht e bukur. Natën e kalojmë vetëm 35 kilometra nga kufiri grek në fshatin Leusë, kisha e Shën Mërisë i mahnit vizitorët me afresket e pasura të pikturuara më shumë se 200 vjet më parë.
Irma Tako, pronare e operatorit të rafting Vjosa Explorer, është duke pritur në bregun përballë me fruta të freskëta dhe çaj që ajo bën nga sherebela dhe barishte të mbledhura në male. E etur për të krijuar vende pune dhe për t'u dhënë vendasve një arsye për të qëndruar, ajo tani punëson një grup prej 10 deri në 12 të rinjsh që nuk kanë plane të largohen nga lugina që i rriti. Kjo është një luginë me histori dhe kulturë. Bëni një shëtitje me biçikletë nëpër qytet në atë që quhet rruga e vjetër italiane, e vendosur nga trupat italiane me plane për të pushtuar Greqinë gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe këto shtresa fillojnë të zbulohen.
Urat e shumta në lumë dhe degët e tij lënë të kuptohet për epokat e shkuara. Ura e Bratajt, një strukturë e stilit venecian të shekullit të 16-të në lumin Shushicë, i ka kaluar prej kohësh epokës osmane nga e cila rrjedh. Aty pranë, një tjetër ndërtesë historike ofron pasqyrë të së kaluarës kaotike të Shqipërisë. Për pesë ditë në maj 1944, liderët komunistë u mblodhën këtu për një kongres nacionalçlirimtar.
"Ky rajon ishte paksa një fortesë për djemtë komunistë," shpjegon Bled, ndërsa shqyrton fotot e vjetra bardh e zi të shokëve, burra dhe gra. “Ishte shumë një luftë për pushtet. Ky kongres dëshiron të marrë pushtetin në thelb, nën udhëzimet e komunistëve jugosllavë. Nuk ishte pikërisht çlirimi.” Parullat e bollshme komuniste si “Rroftë Ushtria e Kuqe, garancia më e madhe për eliminimin e plotë të fashizmit” zbukurojnë muret e brendshme. Bled lufton me ironinë, duke qenë se Hoxha u bë një diktator mizor që i mbajti shqiptarët në një gjendje terrori të izoluar deri në vdekjen e tij në 1985.
Kaloni çdo kohë në Shqipëri dhe do të hasni në kujtesë të kësaj periudhe të trazuar, duke përfshirë monumentet buzë rrugës me yllin e kuq komunist dhe skulpturat e ushtarëve të buzëqeshur me armë. Dhe disa nga afërsisht 175,000 bunkerët e ndërtuar nga Hoxha për të mbrojtur njerëzit nga një kërcënim i huaj i perceptuar . Ndërsa shqyrtojmë këtë histori të kohëve të fundit, hasim në një shënues që i ka mbijetuar shtatë shekujve, një urë për njerëzit dhe bagëtitë që daton para Perandorisë Osmane. Është një kujtesë se kjo luginë është kultivuar dhe kullotur për mijëra vjet, e vendosur fillimisht nga ilirët, më vonë nën sundimin e Greqisë së lashtë, Romës dhe Perandorisë Osmane.
Hurmat zakonisht shijohen nga individët që jetojnë përgjatë Vjosës dhe degëve të saj.
Duke u kthyer në Përmet, ndalemi në Ferma Sali, me pamje nga Vjosa. Shkalla e biodiversitetit nga ky lumë ka filluar të zbulohet në bujarinë e produkteve unike të disponueshme për t'u ngrënë dhe pirë. Si për të theksuar këtë pikë, Sali nxjerr në pah specialitetin e saj, një mjaltë i bërë nga lulja e bedunicës, e cila rritet në malet e Shqipërisë së Jugut vetëm në një lartësi mbi 3300 metra. Vendasit e vlerësojnë atë si ushqim ashtu edhe si ilaç, duke e shtuar shpesh në çajin e malit në dimër për të parandaluar ose pastruar kollën dhe ftohjen. Por edhe pse vlerësohet shumë, pak familje prodhojnë më këtë mjaltë të veçantë, sepse lulet janë shumë të vështira për t'u arritur.
E vendosur në një kodër mbi lumin Drino, dega më e madhe e Vjosës, Gjirokastra po shpërthen nga turistet. Është vendi ku mbahet Festivali Folklorik Kombëtar Shqiptar çdo disa vjet, me njerëz që vijnë nga i gjithë vendi për të interpretuar muzikë tradicionale, duke përfshirë këngën polifonike, një teknikë zëri e njohur nga UNESCO si një trashëgimi kulturore jomateriale e njerëzimit. Gjirokastra njihet edhe si Qyteti i Gurit, qendra e tij historike një vend i trashëgimisë botërore të UNESCO-s i njohur për shtëpitë e tij të jashtëzakonshme dykatëshe të shekullit të 17-të.
Kur njerëzit lulëzojnë, arti lulëzon.
Megjithatë, jo të gjithë fshatrat e zonës kanë përparuar. Lekdush, lart në rajonin malor të Kurveleshit pranë burimit të dy degëve kryesore të Vjosës, është një fshat i izoluar që vuan vështirësi ekonomike dhe migrim. Në vitin 2021, qeveria ndërtoi një autostradë për ta bërë më të lehtë arritjen e saj si për vendasit ashtu edhe për turistët. Atë natë, ne biem në gjumë në kasolle kashte që synojnë t'i ngjajnë lagjeve tradicionale të barinjve. Pronari i Lekdush Camping, Kreshnik Shehu, i cili mori idenë e kasolleve të thjeshta gjatë pandemisë COVID, shpreson që turizmi të jetë një rrugëdalje.
Me bark plot, ne udhëzohemi nga Shehu në një shëtitje për në ujëvarën e Peshturës. Vendi ishte praktikisht i panjohur disa vite më parë, por me rrugën e re dhe, tani, kjo tashmë ka filluar të ndryshojë.
Udhëtimi ynë përfundimisht të çon në deltën e madhe të Vjosës, ku biologu i Shoqatës Ornitologjike Shqiptare, Erald Xeka. “Ne e quajmë atë autostrada e zogjve”, thotë ai, duke ecur përgjatë një shtegu.
Së bashku me lagunat e njelmëta, pyjet dhe dunat e rërës, delta prej 20,000 hektarësh vepron si një ndalesë për zogjtë që migrojnë nga Evropa veriore dhe mbrapa. Pavarësisht rëndësisë së saj ekologjike, delta nuk është përfshirë në parkun e ri dhe një aeroport tani është në ndërtim e sipër. Ne shikojmë gjysmë duzinë pelikanë dalmat, një zog veçanërisht të prekshëm ndaj këtij zhvillimi.
Duke u larguar nga delta e lumit, ndalemi për drekë në Kantina Balaj përpara se të mbërrijmë në destinacionin tonë përfundimtar, qytetin antik të Apolonisë që dikur ishte pika e fundit e Vjosës.
“Kjo është më e vjetër se Roma”, thotë Bled, ndërsa shëtisim nëpër rrënojat minimale të gërmuara të atij që dikur ishte një nga qytetet më të rëndësishme të Mesdheut të lashtë. Pikërisht këtu, në Akademinë e famshme të qytetit, Gaius Octavius po studionte kur mësoi se xhaxhai i tij, Jul Cezari, ishte vrarë, duke hedhur bazat që ai të bëhej perandori i parë i Romës.
Qyteti dikur i fuqishëm ia detyronte lavdinë e tij Vjosës, përpara se një tërmet i vitit 234 pas Krishtit të bënte që lumi të ndryshonte rrjedhën, duke e lënë Apoloninë të shkërmoqet dhe të zbehet në antikitet. Por shumë kohë përpara se dikush të mendonte të mbronte lumenjtë apo t'u jepte atyre personalitet juridik, Vjosa nderohej, personifikohej dhe mitizohej.
Ashtu si Apolonia e lashtë, edhe Shqipëria moderne i detyrohet shumë këtij lumi që kalon nëpër të./M.K-dritare.net
