Vetëm disa “virgjëresha të betuara” kanë mbetur në botë, si një traditë e lashtë ballkanike ku gratë jetojnë ndërsa burrat vdesin.
“Shqipëria ishte një botë burrash, e vetmja mënyrë për të mbijetuar ishte të bëheshe e tillë”, thotë Gjystina Grishaj. Si një grua 23-vjeçare që jetonte në malet e veriut të Shqipërisë, ajo mori një vendim që do t'i ndryshonte jetën.
Ajo u betua për beqari dhe premtoi se do të jetonte pjesën tjetër të jetës si burrë. Familja e Gjystinës prej më shumë se një shekulli jeton në rajonin e Malësisë së Madhe të Lëpushës. Një luginë e futur thellë midis maleve të thepisura, që është një nga zonat e pakta ku ekziston ende tradita e burrneshës: një praktikë shekullore në të cilën gratë u betohen pleqve të fshatit dhe jetojnë si burra.
Këto gra njihen si burrneshat, ose virgjëresha të betuara.
"Ka shumë të pamartuar në botë, por nuk janë burrneshat. Një burrneshë i përkushtohet vetëm familjes, punës, jetës, për të ruajtur pastërtinë e saj", thotë Gjystina, tashmë 57 vjeç.
Për shumë gra të lindura në kohët e mëparshme, shkëmbimi i identitetit të tyre seksual, riprodhues dhe social ishte një mënyrë për të shijuar liritë që vetëm burrat mund t'i përjetonin. Bërja burrneshë i lejoi grave të visheshin si burra, të vepronin si kryefamiljare, të lëviznin lirshëm në situata sociale dhe të merrnin përsipër punë tradicionalisht vetëm për burrat.
Si një e re sportive, aktive, Gjystina – ose Duni, siç njihet nga njerëzit më të afërt ishte e vendosur të ishte e pavarur. Ajo kurrë nuk e imagjinonte një jetë tradicionale për veten e saj mes martesës, punëve të shtëpisë, veshjes së fustaneve… Në vend të kësaj, pas vdekjes së babait të saj, ajo vendosi të bëhej një virgjëreshë e betuar, në mënyrë që të drejtonte familjen dhe të mund të merrte përsipër punë për t'i mbështetur financiarisht.
“Ishim jashtëzakonisht të varfër… babai më vdiq, nëna ime kishte gjashtë fëmijë, kështu që për ta bërë më të lehtë për të, vendosa të bëhesha burrneshë dhe të punoja shumë”, thotë ajo.
Gjystina jeton në një fshat të largët; Ajo drejton një shtëpi për mysafirë, punon tokën dhe kujdeset për kafshët e saj. Si burrneshë dhe kryefamiljare, ajo ushtron edhe artin e bimëve mjekësore për të bërë çajra dhe vajra shëruese, një aftësi e trashëguar nga babai i saj.
"Ai kujdesej shumë për barërat mjekësore dhe mësimet mi përcillte mua. Dhe dua që këtë praktikë ta trashëgojë edhe mbesa ime Valerjana, edhe pse ka zgjedhur një rrugë tjetër", thotë Duni.
“Sot askush nuk tenton të bëhet burrneshë”, thotë Valerjana Grishaj. "Vajzat e reja as që mendojnë të bëhen virgjëresha të betuara. Unë jam një shembull i vërtetë për këtë." E rritur së bashku me hallën e saj në Lepushe, Valerjana zbuloi se mundësitë për gratë në këtë zonë ishin minimale, me një pritshmëri për t'u martuar në moshë të re.
"Një moment që më kujtohet gjithmonë kur isha në klasën e gjashtë të shkollës fillore. Një shoqja ime ishte në klasë të nëntë dhe po fejohej. Ishte vetëm 14 vjeç", kujton ajo. “Ajo më tha se burri i saj nuk do ta lejonte të vazhdonte studimet dhe se duhej të dëgjonte burrin e saj, të qëndronte me të dhe t'i bindej atij”. Në vend që të martohej e re apo të bëhej burrnesh, Valerjana u largua nga shtëpia e familjes në moshën 16-vjeçare për të studiuar regji teatri dhe fotografi në kryeqytetin e Shqipërisë, Tiranë.
"Në Tiranë, vajzat dhe gratë kanë më shumë avantazhe dhe janë më të emancipuara. Ndërsa në fshat situata edhe tani është ende një fatkeqësi", thotë ajo. Edhe pse nuk ka shifra të sakta, llogaritet se kanë mbetur vetëm 12 burrnesha në veri të Shqipërisë dhe në Kosovë. Që nga rënia e komunizmit në vitet 1990, Shqipëria ka parë ndryshime shoqërore që nënkuptojnë më shumë të drejta për gratë. Valerjana e sheh si pozitive që tradita e burrneshës po shuhet.
“Sot ne vajzat nuk duhet të luftojmë për t'u bërë burra”, thotë ajo. “Duhet të luftojmë për të drejta të barabarta, por jo duke u bërë burra”. Në vitin 2019, aktivistja për të drejtat e grave Rea Nepravishta protestoi në aktivitetet e Ditës Ndërkombëtare të Gruas në Tiranë. Ajo doli në rrugë me një tabelë të madhe të shkruar me fjalën "burrnesha", e cila ishte goditur me një kryq të madh të kuq dhe fjalët "gratë të forta" të shkruara poshtë saj. “Në gjuhën shqipe, kur duam ta përshkruajmë një grua si një grua e fortë, përdorim termin ‘burrnesha’”, thotë ajo.
Sipas UN Ëomen, pjesëmarrja e grave në vendimmarrjen politike dhe ekonomike të Shqipërisë ka përparuar kohët e fundit me përmirësime në kodet dhe proceset zgjedhore, edhe pse ajo mbetet ende e kufizuar dhe hendeku i pagave nuk është trajtuar siç duhet. Deri në vitin 2017, gratë përbënin 23% të anëtarëve të parlamentit dhe 35% të këshilltarëve vendorë. Por të drejtat e grave kanë një rrugë për të bërë.
Edhe në kryeqytet, jeta për të rejat sot mund të jetë e vështirë. Valerjana ndërtoi një prani në internet përmes mediave sociale, për të ndihmuar në avancimin e të drejtave të grave. Por dërgimi i mesazheve pozitive ftoi vëmendjen negative. "Kam marrë shumë mesazhe nga burrat, madje edhe mesazhe kërcënuese për jetën... duke sfiduar pse po flisja për të drejtat e grave," thotë ajo.
Ajo ka fotografuar hallën dhe burrneshat e tjera, si një mënyrë për të dokumentuar një traditë në rënie. “Shpresoj që brezat e ardhshëm të interesohen për këtë temë, sepse është pjesë e historisë sonë si traditë”, thotë Valerjana. "Tani nuk ke nevojë të jesh burrnesha për të shijuar liritë. Si një grua moderne nuk ka nevojë të betohesh".
Gjystina nuk fokusohet te çmimi që pagoi për respektin, sakrifikimi i identitetit të saj femëror, por te liria që i dha vendimi i saj. “Nuk do të ketë më burrneshat, unë do të jem i fundit”, thotë ajo.
Ajo pranon se ndonëse mund të mos merrte të njëjtin vendim sot, nëse do të mund të kthehej pas në kohë do t'i bënte të gjitha përsëri.
“Ndihem krenare që jam burrneshë, nuk jam penduar”./BBC/M.T/dritare.net
