Si i përcakton gjenetika zgjedhjet tona për jetën!
E Hënë 5 Qershor 2023, 17:05
Dritare.net
Në thellësitë nëntokësore të një ndërtese graniti në periferi të kryeqytetit të Islandës, Reykjavík, një robot po përzien ngadalë dhe në mënyrë metodike gjakun e ftohtë të dhjetëra mijëra njerëzve nga e gjithë bota.
Poshtë në këtë dhomë po zhvillohet një proces i mirëpërpunuar. ADN-ja nxirret nga mostrat dhe më pas futet në makineri, të cilat ngadalë bashkojnë linjat unike të bazave kimike që formojnë bazën e identitetit të çdo individi. Më vonë, algoritmet e inteligjencës artificiale do të lidhin këtë kod gjenetik ose gjenom me informacione të detajuara të mbajtura në biobanka për jetën e tyre, dietën, personalitetin, zgjedhjet e marrëdhënieve, hobit, sëmundjet ndaj të cilave ata u dorëzuan përfundimisht dhe do të kërkojnë lidhje që shkencëtarët mund t’i konsiderojnë domethënëse.
Kjo dhomë e veçantë prej betoni është në pronësi të një kompanie islandeze të quajtur deCODE genetics, e cila ka renditur më shumë gjenome të plota në gjithë botën, mbi 400,000. Nëpërmjet këtij procesi ka dhënë kontribut të madh për të kuptuar rrezikun e trashëguar ndaj sëmundjes së Alzheimerit, skizofrenisë, sëmundjes së arterieve koronare, formave të ndryshme të kancerit dhe shumë sëmundjeve të tjera kronike.
Por gjithashtu ka frymëzuar të tjerët që të përdorin të njëjtin proces për të kërkuar thellë në psikikën njerëzore, për të gjetur lidhje midis gjenomit dhe personaliteteve tona, preferencave ushqimore dhe aftësisë për të mbajtur një marrëdhënie të shëndetshme.
Këto lloj studimesh kanë filluar të prekin diçka më intime sesa thjesht kërkimi për ilaçe të reja, për të zbuluar lidhje të reja midis kodit tonë gjenetik dhe zgjedhjeve tona të jetës. Shumë shkencëtarë kanë filluar të ngrejë pyetjen, deri në çfarë mase sjellja është produkt i vullnetit tonë dhe sa e paracaktuar është nga biologjia jonë themelore?
PËRTEJ GJENOMIT
Kanë kaluar 20 vjet që nga “përfundimi” i Projektit të Gjenomit Njerëzor. Por shpejt u bë e qartë se përpjekjet për të renditur dhe hartuar "librin e jetës" njerëzore ishin vetëm në fillim. Hulumtimi mbi gjenomin njerëzor ka zbuluar një pamje shumë më komplekse nga sa mund ta imagjinonte dikush. Beyond the Genome shqyrton ndryshimin e paradigmës për të kuptuar gjenetikën në dy dekadat e fundit, duke përfshirë se sa i gjerë mund të jetë ndikimi i gjeneve tona dhe se si ne nga ana tjetër mund të ndikojmë në ADN-në tonë përmes shëndetit dhe stilit të jetesës.
Pjesërisht neurolog, pjesërisht filozof, 73-vjeçari Kári Stefánsson gjithnjë e më shumë bindet se kokteji kompleks i ADN-së që trashëgojmë nga prindërit tanë, së bashku me rreth 70 mutacione gjenetike spontane që i fitojmë rastësisht, në mënyrë të pandërgjegjshme dikton sjelljen tonë në një distancë të largët, më shumë nga sa jemi të vetëdijshëm. Ne mund të mos e kuptojmë këtë, por duket se shumë aspekte rutinë të jetës sonë të përditshme mund të drejtohen pjesërisht nga gjenomi ynë. Ndryshimet delikate gjenetike në receptorët e shijes ndihmojnë për të përcaktuar nëse preferoni të pini kafe apo çaj. Rezulton se adhuruesit e kafesë janë më pak të ndjeshëm ndaj hidhësisë së kafeinës, ndërsa adhuruesit e çajit nuk i perceptojnë aq fort llojet e tjera të kimikateve të hidhura.
Gjenetika gjithashtu luan një rol kur bëhet fjalë për prirjet ose neveritë tona për të gjitha llojet e aktiviteteve të ndryshme. Gjenetika, për shembull, vendos për ju çfarë sporti doni të ushtroheni. Por ADN-ja jonë gjithashtu mund të na drejtojë drejt zgjedhjeve më specifike për aktivitet që mund t’i bëjmë në kohë të lirë.
Pra gjenet tona diktojnë shtigjet e jetës që ne ndjekim!
Nga Bostoni në Shenzhen, start-up-et e ndryshme të teknologjisë kanë shpenzuar vite duke kërkuar për të ashtuquajturat gjene talenti, variante gjenetike që mund të japin një forcë të lindur natyrore ose aftësi unike gjuhësore, duke i dhënë mundësinë një personi të shkojë në drejtimin që ai ka më shumë oferta. Gjenetikët në Institutin Max Planck në Leipzig, Gjermani, së fundmi janë përpjekur të krijojnë lidhje midis një gjeni të quajtur ROBO1 i cili kontrollon zhvillimin e lëndës gri në një pjesë të trurit të përfshirë në veprimin e numrave dhe aftësive matematikore të fëmijës. Por deri më tani duket se pavarësisht talenteve, veprimet me numrat, aftësisë muzikore apo aftësisë atletike, gjenetika është vetëm një pjesë relativisht e vogël e ekuacionit, përcjell dritare.net Siç zbuloi Stefánsson, duket se gjenet ndikojnë në prirjet tona natyrore drejt kryerjes së aktiviteteve të caktuara. Ajo që vërtet dikton nëse kemi ndonjë aftësi, janë faktorë të tillë si: marrja e mësimeve dhe krijimi i mundësive të tjera në moshë të re, gatishmëria jonë për t’u praktikuar, përmirësuar dhe këmbëngulur.
Kjo e fundit tregon se ku gjenetika mund të ushtrojë ndikimin e saj më të madh në rrugët tona të jetës, apo tiparet tona të personalitetit.
Sipas Danielle Dick, profesoreshë e psikiatrisë në Universitetin Rutgers në Nju-Xhersi dhe autore e librit The Child Code, shumica e dimensioneve të personalitetit si ekstrovertë apo introvertë, të ndërgjegjshëm, të këndshëm, impulsivë dhe ndoshta edhe sa krijues jemi, kanë disa lloj komponenti gjenetik.
Të gjitha këto karakteristika mund të kenë përparësi. Sipërmarrësit, CEO-t, pilotët luftarakë dhe atletët që konkurrojnë në sportet ekstreme, të gjithë priren ta kenë në gjen rrezikun. Por të kesh këtë sfond gjenetik mund të sjellë edhe kosto të caktuara. Me shumë gjasa ata do të krijojnë varësi, ndërsa puna e Stefánsson ka treguar se një pjesë e njerëzve që gjenetikisht zhvillojnë edhe të menduarit në mënyrë kreative, në të vërtetë po zhvillojnë skizofreninë. Njerëzit natyrshëm impulsivë mund të jenë vendimmarrës më të mirë dhe të gatshëm për të kapur mundësi që mund t'i anashkalonin, por gjithashtu mund të jenë të prekshëm edhe ndaj varësisë ndaj lojërave të fatit, largimit nga shkolla apo pushimit nga puna.
Gjenet tona ndikojnë në mënyrën se si formohet truri ynë, gjë që ndikon në mënyrën se si mendojmë dhe ndërveprojmë me botën.
Një studim i kohëve të fundit ku bashkautore është edhe zonja Dick, përdori të dhëna nga rreth 1.5 milionë individë për të identifikuar variantet e gjeneve të lidhura me impulsivitetin. Ajo zbuloi se njerëzit impulsivë prireshin të zhvillonin çrregullimin e hiperaktivitetit të deficitit të vëmendjes (ADHD) kur janë fëmijë, ose të pinë duhan dhe marrin drogë në adoleshencë dhe moshë madhore, ndërsa më vonë të vuanin nga obeziteti dhe kanceri i mushkërive.
Dick thotë se “ADN-ja nuk e dikton fatin tonë plotësisht. Gjenet tona ndikojnë te prirjet tona, por kjo s’do të thotë që njerëzit do të kenë gjithmonë probleme.”, thotë ajo.
Mjedisi në të cilin gjendemi, luan një rol të madh në përcaktimin, nëse veprojmë apo jo sipas prirjeve tona gjenetike.
Stefánsson thotë se njerëzit që kanë variante gjenetike në trurin e tyre, të cilat i bëjnë ata të luftojnë me frenimin, me shumë gjasa do të hanë më shumë nëse punojnë pranë pikave të ushqimit të shpejtë dhe më pas do të luftojnë për ta lënë, nëse fillojnë të pinë duhan. Por në të njëjtën kohë, ka prova që të kesh një jetë të qëndrueshme familjare, marrëdhënie të qëndrueshme romantike dhe miqësi, apo edhe të ushtrohesh rregullisht mund t'i ndihmojë ata të kenë një jetë produktive.
“Individët në rrezik më të lartë janë gjithashtu ata që përfitojnë më shumë nga një mjedis i shëndetshëm”, thotë Cecilia Flores, një profesoreshë e psikiatrisë në Universitetin McGill në Kanada. "Një mjedis pozitiv mund të zbusë ndjeshmërinë gjenetike, madje ta ndryshojë atë".
Por kjo nuk ndihmon vetëm për të shpjeguar lidhjen midis personalitetit dhe modeleve të sjelljes së varësisë. Shkencëtarët socialë po zbulojnë tani se studimi i këtyre llojeve të ndërveprimeve gjen-mjedis ndihmon për të shpjeguar pse disa njerëz janë më të përshtatshëm për të mbajtur marrëdhënie afatgjata se të tjerët./K.C/dritare.net
