Ideja e hedhur në opinion për të krijuar një komb kosovar ka rizgjuar temperamentin për demonstrim të identitetit kombëtar shqiptar. Hapja e debatit është kuptuar edhe si sfidim ekscesiv dhe reagimet kanë qenë jo gjithherë racionale. Një këndvështrim më racional do të duhej të kishte si pikënisje stërhollimin e të kuptuarit të nocionit komb.
Kombi është një fenomen dinamik historik. Definimet për të dhe rreth tij janë të shumta dhe të ndryshme. Për hir të synimit që të shpjegohet rëndësia e një debati të mirëfilltë shkencor, politik dhe shoqëror, do të mundohemi që të respektojmë elasticitetin dhe diferencimin e veçantë terminologjik.
Nocioni komb paraqitet në një larmi kuptimesh dhe tipesh. Ai paraqet nevojën e përgjithshme për identitet dhe bashkësi, për (vetë)njohje dhe pjesëmarrje. Kjo nevojë është një ndjenjë krejtësisht njerëzore, e cila është më e fortë në situata krizash e luftërash, por edhe në faza globalizimi e fragmentarizimi.
1. Definimi i kombit
Nocioni „komb" rrjedh nga gjuha latine „natio" që ka kuptimin e një bashkësie të njerëzve me prejardhje të njëjtë. Me nocionin komb fillimisht, në kohën e vjetër, emërtoheshin fiset, pastaj në mesjetë pjesëtarët e një bashkësie të vogël fshatare, në periudhën e kohës së re bashkësitë e njerëzve me pikëpamje vlerash të përbashkëta si historia, kultura dhe gjuha si dhe grupet e njerëzve që e ndjenin përbashkësinë politike me njëri tjetrin në një hapësirë të kufizuar gjeografike, të cilën e bashkëbanonin.
Filozofi gjerman Immanuel Kant duke shpjeguar nocionin komb merr parasysh dy tipare kryesore - bashkësinë qytetare të njerëzve dhe prejardhjen e tyre. Sipas Kantit „me fjalën popull (populus) nënkuptohet masa e bashkuar e njerëzve, përderisa ata e përbëjnë një të përbashkët. Ajo masë ose edhe pjesa e saj, e cila përmes prejardhjes së përbashkët e njeh veten të bashkuar në një të tërë qytetare, quhet komb."
Sipas sociologut Max Weber “Ideja e kombit përfshin bashkësinë me prejardhje dhe ngjajshmëri qenësore të përbashkët.” Ëeber nuk e barazon kombin me shtetin dhe bashkësinë politike. John Stuart Mill, një nga përfaqësuesit më eminent të liberalizmit, si askush tjetër, ju kushton rëndësi ndjenjave të ndërsjella të simpatisë në mes njerëzve si element konstitues të kombit; „Një ndjenjë e tillë e bashkimit kombëtar me njëri tjetrin mund të rrjedhë nga arsye të ndryshme. Mund të rrjedhë nga raca dhe prejardhja e njëjtë; përbashkësia e gjuhës dhe religjionit e nxisin këtë në mënyrë vendimtare. Edhe kufijtë gjeografik paraqesin një arsye për paraqitjen e ndjenjës kombëtare. Por, në këtë kuptim, më së shumti ndikon një e kaluar e përbashkët politike: ekzistenca e një historie kombëtare dhe përbashkësia e kujtimeve që rrjedhin nga ajo: ndjenjat kolektive të krenarisë dhe të marres, të gëzimit dhe të vuajtjes, të cilat lidhen me ngjarjet e të kaluarës."
Ish kancelari gjerman Willy Brandt si një nga projektuesit e strategjisë së Bashkimit të Gjermanisë shihte në nocionin e kombit si të bashkuara të vërtetën historike dhe vullnetin politik. Sipas Brandtit „kombi përfshin dhe ka kuptim më të gjerë se gjuha dhe kultura e përbashkët, se rregullimi shtetëror dhe shoqëror. Kombi formohet mbi bazën e ndjenjës së përbashkësisë së vazhdueshme të njerëzve të një populli." Shkencëtari amerikan i politikës Benedict Anderson kombin e definon si bashkësi politike e përfytyruar: „Kombi është një bashkësi politike e përfytyruar, e kufizuar dhe sovrane. Ai është i përfytyruar për shkak se anëtarët edhe të vetë kombit më të vogël nuk i njohin shumicën e anëtarëve tjerë, nuk do t'i takojnë kurrë ata ose nuk do të dëgjojnë kurrë për ta, por në kokën e secilit ekziston, përfytyrohet bashkësia e tyre."
Teorinë marksiste nuk e ka përshkuar një fill unik definues për nocionin komb. Karl Marksi dhe Friedrich Engelsi në „Manifestin e Partisë Komuniste", duke dashur të vënë primatin mbi klasoren para kombëtares, patën preferuar një formulim fatal për pasuesit e tyre rreth çështjes kombëtare: „Komunistët qortohen se gjoja duan të zhdukin atdheun, kombësinë. Punëtorët s'kanë atdhe. Nuk mund t'u heqësh atyre një gjë që nuk e kanë." Varianti jugosllav i marksizmit i ka kushtuar më shumë kujdes elementeve ideologjike përgjatë definimit të nocionit komb. Kështu sipas Eduard Kardelit kombi definohej si një „komunitet specifik popullor i lidhur në bazë të ndarjes shoqërore të punës të epokës së kapitalizmit, me territor kompakt dhe me kuadër të gjuhës së përbashkët dhe të një afërsie etnike dhe kulturore." Në variantin marksist të Republikës Demokratike të Gjermanisë (ish DDR) dalloheshin “dy lloj kombesh: kombi socialist dhe ai kapitalist.” Në të gjitha variantet e praktikës së marksizmit nuk njihej si tipar i domosdoshëm i kombit ekzistenca e shtetit kombëtar, meqë preferohej bashkëjetesa e shumë kombeve në një shtet federal. Me rënien e sistemit komunist në Evropën Lindore u shpërbënë federata sovjetike, jugosllave dhe çeko-sllovake, të cilat pretendonin të realizonin në praktikë idetë e teorisë marksiste mbi kombin.
Një variant tjetër radikal ideologjik i të kuptuarit të nocionit komb ishte ai nazifashist. Pikëpamjet e teorisë nazifashiste mbi kombin kishin në përmbajtjen e tyre luftën dhe asgjësimin e kombeve dhe racave të caktuara, ekstremizmin, agresivitetin, ultranacionalizmin dhe asimilimin. Vetë Benito Musolini kishte një të kuptuar krejtësisht joshkencor mbi kombin. Sipas tij „Kombi nuk e krijon shtetin sipas kuptimit të receptit të vjetër natyralist .... Në të kundërtën - kombi krijohet nga shteti, i cili i jep popullit vetëdijen për bashkësinë e vetë morale, vullnetin dhe rrjedhimisht edhe ekzistencën e vërtetë."
Rrënjët e kombit janë prejardhja dhe gjuha e përbashkët. Por karakteri i kombit zhvillohet përmes historisë, kulturës dhe letërsisë së përbashkët, pastaj sistemit zakonor dhe atij të së drejtës. Janë të evidentueshme edhe rastet kur kombi është zhvilluar mbi bazën e fesë. Shprehitë komplementare të komunikimit të një kombi rrjedhin nga tiparet e përbashkëta të anëtarëve të tij, nga të cilat pastaj rrjedh një identitet kolektiv, i cili në të shumtën e rasteve forcohet nga besimi për një prejardhje të përbashkët.
Për të arritur deri te një kuptim shkencor mbi kombin nevojitet respektimi i një shkalle të caktuar elasticiteti dhe diferencimi. Për këtë gjë do t'i ndajmë tiparet definuese për kombin në tipare themelore dhe tipare plotësuese. Në tiparet themelore hyjnë gjuha, kultura, kompaktësia territoriale, prejardhja dhe e kaluara e përbashkët si dhe ndjenja e përbashkësisë. Në tipare plotësuese hyjnë shteti, religjioni dhe jeta ekonomike e përbashkët. Pa plotësimin e tipareve themelore nuk mund të definohet një bashkësi shoqërore si komb. Kurse mungesa e tipareve plotësuese nuk është pengesë për kuadrin e plotësimit të veçorive dalluese të kombit.
Pa dyshim se shkalla më e lartë e zhvillimit të identitetit të një kombi është zhvillimi i tij në një bashkësi të qëndrueshme të pavarur shtetërore. Por, ekzistenca e shtetit më vete nuk e determinon ekzistencën e vetëm një kombi brenda tij. Kombi paraqet fuqi universale, politike, kulturore, shpirtërore dhe ekonomike. Procesi i krijimit të kornizës së tij shtetërore vie si pasojë historike, politike dhe shoqërore brenda hapësirës së tij gjeografike. Kristalizimi i interesave dhe nevojave të tij bëhen në akord me këto rrethana.
2. Identiteti kombëtar
Në rrafshin teorik mund të identifikojmë tri aspekte kryesore të identitetit të një kombi:
- Aspekti kognitiv - paraqet vetëdijen e individit për identitetin kombëtar, e cila vjen si produkt i procesit të edukimit kombëtar;
- Aspekti afektiv - paraqet lidhjen e afërt emocionale me kombin ose atdheun;
- Aspekti aktiv - paraqet ideologjinë kombëtare, e cila proklamon rëndësinë e kombit pranë vlerave tjera politike në rrugë për realizimin e misionit kombëtar (të bashkimit të kombit, pavarësisë kombëtare, çlirimit, të prosperitetit ekonomik, social etj).
Kombet i ndjekin interesat e tyre nacionale. Por, interesat nacionale duhet t'i nënshtrohen një këndvështrimi racional, larg koncepteve mitike. Shqiptarët e Kosovës si pjesë e kombit shqiptar, në 35 vitet e fundit, janë përcaktuar për kalkulim racional të interesave nacionale. Nga shumica e subjekteve të organizuara politike dhe shoqërore u revidua kërkesa për bashkim dhe formimin e shtetit-komb në kërkesën për krijim të Republikës së Kosovës dhe ruajtje dhe forcim të identitetit kombëtar shqiptar.
Rreth përcaktimit të identitetit element shumë i rëndësishëm është ndjenja e qytetarëve. Tek shqiptarët përgjithësisht ndjenja kombëtare është mjaft e fuqishme. Megjithë insistimet shekullore për asimilim dhe ç'kombëtarizim, populli shqiptar e ka ruajtur të fortë ndjenjën kombëtare. Presioni ndaj tij ishte i madh edhe në shtetin e ish RSFJ-së, në të cilin Lidhja Komuniste e Jugosllavisë proklamonte shmangien nga demonstrimi i hapur i identitetit kombëtar, duke e preferuar forcimin e identitetit shtetëror jugosllav. Pra, në praktikë zbatohej politika e minimalizimit të rëndësisë dhe fuqisë së kombit. Shteti kuptohej si instrument në dobi të klasës dhe jo të kombit.
Çështja e identitetit kombëtar tek shqiptarët në të gjitha viset e banuara me shqiptarë nuk paraqet problem serioz as teorik, as politik dhe as praktik. Kombi shqiptar i plotëson të gjitha tiparet themelore (gjuhën, kulturën, kompaktësinë territoriale, prejardhjen dhe të kaluarën historike si dhe ndjenjën e përbashkësisë) për të qenë komb i integruar në Bashkimin Evropian. Ai madje i plotëson edhe tiparet plotësuese që janë: jeta ekonomike e përbashkët që po gjallërohet gjithnjë e më shumë në raportet ekonomike në mes të Kosovës dhe Shqipërisë dhe veçoritë religjioze, që janë pothuajse identike në Kosovë dhe Shqipëri.
3. “Kombi kosovar” nuk është fakt shoqëror
Pikëpamja e ithtarëve të krijimit të kombit të ri kosovar është politike dhe jo shkencore. Ata kanë ngatërruar identitetin shtetëror me identitetin kombëtar, që janë dy kategori krejtësisht të ndryshme. "Kombi kosovar" është një projekt artificial, kurse shteti i Kosovës është një fakt real. “Kombi kosovar” nuk i plotëson as tiparet themelore dhe as ato plotësuese, që do të duhej të ishin të ndryshme dhe të dallueshme nga tiparet e pjesëve tjera të kombit shqiptar. Synimi për krijimin e kombit kosovar është i motivuar krejtësisht politikisht, dhe i pa perspektivë.
Ithtarët e identifikimit të kombit me shtetin ndeshen para një situate të pakalueshme teorike dhe praktike, që mund të formulohet në tri pyetjet e mëposhtme:
1) A ka egzistuar kombi jugosllav dhe kombi sovjetik, përderisa egzistonte RSFJ dhe BRSS?
2) A ka pasur dy kombe gjermane, përderisa egzistonin dy shtete gjermane (RFGJ dhe RDGJ)?
3) A egzistojnë sot dy kombe koreane, përderisa janë të njohura nga OKB dy shtete koreane?
Në qoftë se teoremë definuese e kombit përcaktohet egzistimi i shtetit, atëherë mund të konstatojmë se paskan egzistuar edhe kombi sovjetik, edhe kombi jugosllav, edhe dy kombe gjermane (një në RFGJ dhe një tjetër në RDGJ) dhe egzistojnë sot dy kombe koreane. Dhe, si pasojë e vendimeve politike, shpërbërjes së BRSS dhe RSFJ, kanë pushuar ekzistimi i kombit sovjetik dhe atij jugosllav.
Poashtu, si produkt i bashkimit të RDGJ me RFGJ janë bashkuar dy kombe gjermane në një. Kurse sot vazhdon të egzistojnë ende dy kombe të ndryshme koreane.
Rastet e përshkruara më lart dëshmojnë se në rrafshin teorik nuk mund të bëhet identifikimi i shtetit me kombin. Shqiptarët, sllovenët dhe kroatët në RSFJ nuk e kanë vënë asnjëherë në dyshim identitetin e tyre kombëtar si kategori identifikuese, ashtu siç këtë gjë nuk e kanë bërë as ukrainasit, moldavët ose gjeorgjianët në raport me identitetin sovjetik. Gjermanët dje, si dhe koreanët sot, e kanë pasur të fortë ndjenjën e përbashkësisë kombëtare, përkundër ndarjes së imponuar politike. Pra, rrjedhimisht nuk kanë egzistuar dje dy kombe gjermane dhe nuk egzistojnë sot dy kombe koreane, por fjala është për kombe të ndara për arsye gjeo-politike.
Si ndjehet për shembull në rrafshin kombëtar një qytetar shqiptaro-amerikan, armeno-amerikan ose kroato-australian me pranimin e shtetësisë amerikane, përkatësisht asaj australiane? Ai nuk heq dorë nga identiteti i tij kombëtar. Përkundrazi! Një analizë më e thelluar sociologjike e një fenomeni të tillë, shpejt do të na sjell deri te konstatimi se ata identifikohen plotësisht me shtetin pranues, me sistemin e tij shoqëror dhe shtetëror, me vlerat demokratike dhe kulturore dhe, në të njëjtën kohë, ruajnë me fanatizëm një numër të konsiderueshëm traditash dhe sjelljesh, që i identifikojnë me vendin e origjinës, me kombin e tyre. Madje, jo rrallë, në rast se kombi i tyre është në luftë, shkojnë për të shërbyer për lirinë e kombit të tyre. Pra, identiteti kombëtar mbetet shumë i fuqishëm. Me marrjen e shtetësisë së SHBA ose Australisë ata nuk e humbin identitetin e tyre kombëtar. Me marrjen e shtetësisë ata nuk nuk pajisen me dy identitete kombëtare, por identiteti kombëtar shqiptar kombinohet me identitetin shtetëror amerikan ose australian. Njeriu mund të ketë dy identitete shtetërore, por jo dy identitete kombëtare.
Prandaj, elementi i ndiesisë për përkatësinë kombëtare është shumë i rëndësishëm. Një shqiptaro-amerikan ose shqiptaro-australian, pas gjeneratës së tretë ose të katërt, mundet që heqë dorë nga lidhja e tij me vendin e origjinës së të parëve të tij dhe nuk identifikohet më me ta. Sigurisht, që në një rast të tillë mund vetëm të konstatohet asimilimi i tij dhe shndrrimi në një amerikan ose australian. Por, si mund ta definojmë tjetrin, i cili përkundër faktit se jeton në SHBA ose Australi me dekada, e identifikon veten me kombin e tij shqiptar: nuk duhet ne t’ia njohim përkatësinë e tij kombëtare shqiptare, vetëm për faktin se është nënshtetas amerikan ose australian? Në SHBA dhe Australi shtetasit e këtyre vendeve kanë një shkallë të lartë identifikimi me bashkësitë e tyre kombëtare, prej nga e kanë origjinën.
Ky identifikim ndodh krejt natyrshëm. Në mënyrë të veçantë një gjë e tillë vërehet edhe te shtetasit australianë me prejardhje angleze dhe të shtetasit zelandez me prejardhje irlandeze. Në të dy këto raste mund të konstatohet se edhe pas shumë brezash është ruajtur identiteti kombëtar anglez dhe irlandez te ta.
Mr. Ukshin Hotit në kuadër të përsiatjeve teorike rreth identitetit kombëtar me të drejtë ka konstatuar: „Po që se sipas teorive në fjalë, lufta e kombeve për pushtet, fuqi, është imanente në vetë natyrën e kombit, autorët e tyre nuk janë naivë që të mos e dinë se shqiptarët jane komb ashtu si kombet tjera të formuara, dhe se poashtu, është në natyrën e këtij kombi, si edhe te kombet e tjera, synimi për t'u shtetëzuar, për të pasur pushtet dhe për të maksimalizuar fuqinë... Procesi i bashkimit të shqiptarëve është dashur të zhvillohet brenda suazave të proceseve integruese të Evropës...”
Pra, mund të konstatojmë se interes i kombit shqiptar nuk është parcializimi, por integrimi. Interes i tij jetik është forcimi i shteteve të Shqipërisë dhe Kosovës, kurse interes i tij imediat është integrimi në Bashkimin Evropian dhe në NATO. Kështu mund të arrihet një nga qëllimet themelore të kombit shqiptar: maksimalizimi i fuqisë ekonomike, politike, kulturore dhe rritja e sigurisë, mirëqenies dhe paqes. Ideja e krijimit të kombit të ri kosovar është e kundërta e këtij synimi. Për pasojë ajo ka parcializimin, reduktimin e fuqisë ekonomike, politike e kulturore dhe zvogëlimin e sigurisë, uljen e mirëqenies dhe dobësimin e harmonisë brendakombëtare. Integrimi hap rrugë edhe për rritjen barazisë dhe drejtësisë. Prandaj ideja për krijimin e një identiteti të ri përbën vetëm një tentim të paperspektivë në teori dhe të pazbatueshëm në praktikë./dritare.net
