Epoka e ankthit. Një bisedë nga Lea Ypi dhe Elif Shafak,që duhet ta lexosh
E Shtunë 30 Gusht 2025, 11:11
Dritare.net
The Guardian
Autorja shqiptare e Free dhe shkrimtarja turke diskutojnë rritjen e populizmit, censurën – dhe si konfliktet e sotme burojnë nga traumat e pashëruara të së kaluarës.
Lea Ypi me kujtimet e saj të vlerësuara me çmime, Të Lirë, tregoi përvojën e rritjes në Shqipëri si para ashtu edhe pas regjimit komunist. Libri i saj i ri, Indignity, rindërton jetën e gjyshes së saj, e cila erdhi në Tiranë nga Selaniku si një grua e re dhe u përfshi ngushtë në jetën politike të vendit. Ajo mban katedrën Ralph Miliband në politikë dhe filozofi në London School of Economics.
Shkrimtarja turke Elif Shafak është autore e mbi 20 librave, si fiksion ashtu edhe jofiksion, përfshirë romanin e përzgjedhur për çmimin “Booker”, 10 Minutes 38 Seconds in This Strange World, dhe, së fundmi, There Are Rivers in the Sky. Kur të dyja biseduan me video, Ypi duke udhëtuar në Indi dhe Shafak në shtëpinë e saj në Londër, biseda e tyre përfshiu kërcënimet e censurës dhe rritjen e populizmit, sfidat e të qenit shkrimtare me identitete të shumta dhe rëndësinë e përfaqësimit të ngjarjeve historike komplekse në letërsinë e tyre.
“Është epoka e ankthit”
Elif Shafak: Është epoka e ankthit. Ka aq shumë ankth, lindje e perëndim, të rinj e të moshuar, është shumë e dukshme. Dhe në shumë mënyra, kjo është epoka e artë për demagogjinë populiste, për demagogun që del në skenë dhe thotë: “Ma lini mua. Do ta bëj të thjeshtë për ju.”
Lea Ypi: Çfarë më bie në sy është kontrasti mes jetës së pasur që gjen në letërsi dhe akademi, dhe fjalëve boshe të politikës. Në letërsi ka eksperimentime me gjinitë, kulturat dhe gjuhët, duke dhënë ndjenjën e kompleksitetit. Politika është e kundërta: gjithçka e thjeshtë, gjithçka e shkurtër, në kufijtë e banalitetit. Dhe gjithnjë e më tepër, përjashtuese – me idenë se vetëm shoqëritë homogjene mund të jenë të drejta.
Censura dhe autocensura
Elif Shafak: Është e rëndësishme të flasim edhe për censurën e brendshme – autocensurën. Vij nga një vend ku fjalët janë të rënda. Çdo gjë që shkruan, nga seksualiteti te gjinia, nga kujtesa te historia, mund të ofendojë autoritetet. Romanin tim The Bastard of Istanbul, që trajton kujtesën dhe genocidin armen, e çuan në gjyq dhe prokurori kërkoi tre vite burg. Fjalët e personazheve fiktive u përdorën si prova. Më pas, dy libra të tjerë u hetuan për “pornografi”, për shkak se trajtonin prostitucionin apo martesat e fëmijëve. Këto janë realitetet me të cilat përballemi si shkrimtarë. Nëse fillon të mendosh: “Mos po ofendoj dikë? Mos po mërziten autoritetet?”, atëherë nuk mund të shkruash asnjë rresht.
Lea Ypi: Të rritesh në një shoqëri totalitare të bën tepër të ndjeshëm ndaj propagandës. Nuk është sikur një ditë isha në një botë të pafre dhe më pas hyra në botën e lirë. Jo, gjithmonë duhej të mbeteshe vigjilent, të shihje ku kishte censurë, ku kishte manipulim ideologjik. Dhe gjithnjë e më shumë, vë re boshllëqet në demokracitë ku jetojmë – lirinë e lavdëruar, por që kufizohet për të tjerët.
Kujtesa dhe zërat e heshtur
Elif Shafak: Ajo që kemi të përbashkët është kujtesa. Jo për t’u mbërthyer pas së kaluarës, por sepse pa kujtuar nuk ka shërim.
Lea Ypi: Kur shkruaja Indignity, e kuptova sa e vështirë ishte të kërkoje për një grua që jetoi në vitet 1920-30 në Selanik, atëherë pjesë e shtetit grek por ende kulturorisht osmane. Arkivat zyrtare janë gjithnjë të formësuara nga pushteti. Vetëm letërsia si rezistencë mund t’i sfidojë këto narrativa.
Elif Shafak: Shkrimtari është si një arkeolog gjuhësor: gërmon në shtresat e tregimeve dhe të harresës. Por kush nuk lejohet të tregojë historinë? Në shkollat turke, historia osmane shpjegohet me nostalgji perandorake, pa zërat e grave, të pakicave, të njerëzve të zakonshëm. Heshtje e madhe aty.
Funksioni demokratik i letërsisë
Lea Ypi: Letërsia ka funksion demokratik vetëm sepse nuk predikon. Nëse i thua lexuesit “ky është i drejti, ky është i gabuar”, atëherë bëhesh autoritar. Një libër vazhdon të shkruhet në mënyrën si pritet, diskutohet dhe hyn në debatet kulturore.
Ajo kujton se kur Free u pa në duart e presidentit Erdoğan gjatë një samiti, ndjeu siklet: një libër për lirinë në duart e një figure autoritare. Por edhe kjo, thotë ajo, është pjesë e historisë së librit.
Të shkruash nga periferia e botës
Lea Ypi: Nuk më pëlqen të shihen shkrimtarët vetëm si “autorja për Shqipërinë” apo “për komunizmin”. Ajo që e bën të veçantë është se nga një vend i vogël mund të rindërtosh botën. Qyteti im, Durrësi, për shembull, ka shtresë mbi shtresë historish: romake, bizantine, veneciane, osmane, europiane. Europa gjithmonë ka qenë aty.
Elif Shafak: Është e rëndë të jesh shkrimtare turke, edhe më e rëndë të jesh femër. Përballesh me shtresa të misogjinisë. Por njëkohësisht lexuesit lexojnë, dhe kjo të mban gjallë. Në vende ku demokracia po dobësohet, arti bëhet edhe më i rëndësishëm.
Identitetet dhe përkatësia
Elif Shafak: Nuk e harroj kurrë që jam emigrante në Britani. Por besoj te përkatësitë e shumëfishta. Anglishtja më ka dhënë një ndjenjë shtëpie. Më pëlqen të mendoj për veten si qytetare e botës. Por sot, në epokën e populizmit, të thonë: “Qytetar i botës = qytetar i askundit.” Dua ta sfidoj këtë. Sfida globale si kriza klimatike, pandemitë dhe pabarazitë tregojnë sa të ndërlidhur jemi.
Intervistoi: Alex Clark
• Indignity: A Life Reimagined nga Lea Ypi botohet nga Allen Lane më 4 shtator.
• There Are Rivers in the Sky nga Elif Shafak botohet nga Viking.
