DritareTv zbulon qendrën sekrete të ndërlidhjes në Dajt!
E Premte 3 Tetor 2025, 11:11
Dritare.net
Në shpatet e malit të Dajtit, dikur një zonë e rrethuar me mister dhe tela me gjemba, fshihet një nga sekretet më të mëdha të ushtrisë shqiptare të kohës së komunizmit: qendra qendrore e ndërlidhjes.
Sot, kjo zonë dikur e ndaluar është shndërruar në një lagje të banuar, por gjurmët e së kaluarës janë ende aty, të heshtura dhe të lëna në harresë.
Ish-radisti Pavli Dako, i cili shërbeu në këtë qendër, na shoqeron në një udhëtim nëpër tunelet dhe ambientet që dikur mbanin peshën e sigurisë kombëtare. Ai shpreh me dhimbje gjendjen e mjerueshme dhe të shëmtuar në të cilën është lënë ky objekt i një rëndësie të jashtëzakonshme historike.
'Të vjen keq, më vjen shumë keq,' thotë ai, duke kujtuar kohën kur çdo gjë këtu ishte tepër sekrete dhe dinjitoze, ndryshe nga braktisja dhe rrënimi që e karakterizojnë sot.
Qendra e ndërlidhjes në Dajt nuk ishte thjesht një bunker, por një organizëm kompleks me dy fytyra: një për kohë paqeje dhe një për kohë lufte.
Ish-radisti Dako shpjegon se roli kryesor i qendrës aktivizohej në rast lufte, duke shërbyer si nyja qendrore e komunikimit për Ministrinë e Mbrojtjes. Në kohë paqeje, aktiviteti përqendrohej në gatishmëri, mirëmbajtje të pajisjeve dhe stërvitje intensive të ushtarëve. Por, a duhen zbuluar sot vende të tilla?
'Kujt i shërben ky vend kështu? Nuk e di kujt mund t'i thuash sekret sot, kur këtu kalon çdo njeri, çdo turist.' Ai argumenton se sekreti ka humbur kuptimin përballë braktisjes dhe se këto objekte, në vend që të lihen të degradojnë, duhet të mirëmbahen dhe të përdoren për të mirën e komunitetit.
Komunikimi në qendrën e ndërlidhjes ishte një art më vete, një gjuhë sekrete e bazuar në tinguj dhe kode. Duke mbajtur në dorë një receptor telefoni të vjetër 'TAJ-43',.
Ai shpjegon se si një bisedë e thjeshtë 'Valbona, jam Tomorri, si më merr?' shndërrohej në një sekuencë të koduar sinjalesh. Përdorimi i gërmës 'V' nëntë herë për të tërhequr vëmendjen ('vini re, vini re'), dhe përgjigja me numra për të treguar forcën e sinjalit, ishin pjesë e një protokolli të rreptë.
Ndërtimi i kësaj qendre madhështore nisi në vitin 1974 dhe arriti kulmin e kapacitetit të saj teknologjik pas vitit 1980, duke u pajisur me 30 dhënësa dhe 30 marrësa tepër të fuqishëm për kohën. Por teknologjia ishte vetëm gjysma e betejës. Gjysma tjetër ishte përgatitja e personelit. Pavli Dako, i cili kreu shërbimin ushtarak dyvjeçar këtu, rrëfen për procesin e vështirë të formimit të një radisti. 'Mësimi zgjaste nëntë muaj, tamam sa një vit shkollor,' kujton ai. Pas kësaj periudhe intensive teorike dhe praktike, ushtarët klasifikoheshin sipas aftësive në 'Klasi i Tretë', 'i Dytë' dhe 'i Parë', ku ky i fundit ishte elita. Rregulli kryesor ishte i qartë: siguria dhe saktësia kishin përparësi absolute ndaj shpejtësisë. 'Gabimet ishin të pafalshme,' thekson Dako, 'sepse një gabim i vetëm në transmetim mund të kushtonte shumë shtrenjtë.'
Në rrjetin e dendur të komunikimeve ushtarake, ekzistonte një hierarki e padiskutueshme. Pavli Dako zbulon një nga sekretet më interesante të sistemit: thirrjet me përparësi absolute për udhëheqjen e lartë.
'Po të dëgjonim një pseudonim të caktuar, për shembull 'Shpati', do linim çdo transmetim dhe do t'i përgjigjeshim atij,' shpjegon ai. 'Shpati' ishte kodi sekret për komandantin e përgjithshëm, Enver Hoxha. Kjo thirrje nënkuptonte urgjencë maksimale. Katër ishin personalitetet që kishin me detyrim radistët e tyre personalë që i ndiqnin kudo: Enver Hoxha, kryeministri Mehmet Shehu, ministri i Brendshëm Kadri Hazbiu dhe Shefi i Shtabit të Përgjithshëm. Anëtarët e tjerë të Byrosë Politike mund të kërkonin një radist gjatë lëvizjeve të tyre, por nuk e kishin të garantuar. Kjo strukturë tregonte qartë se kush e kishte kontrollin real të informacionit dhe komandës në çdo moment.
Thellë në brendësi të malit, një degëzim i tunelit kryesor shërbente si shkolla e vërtetë e radistëve. Duke ecur nëpër korridoret e errëta, Pavli Dako ndalet para dhomave ku dikur ziente jeta. 'Unë këtu edhe kam marrë mësim, edhe kam dhënë mësim,' thotë ai, duke treguar klasat e ndara për ushtarët e vitit të parë dhe të dytë. Ai zbulon një detaj interesant: shumica e rekrutëve për këtë specialitet vinin nga Tirana. 'Kjo për arsye se kërkohej një nivel më i lartë arsimor, kulturor dhe komunikimi,' shpjegon ai, duke nënvizuar natyrën delikate të detyrës. Tavolinat e vjetra janë ende aty, dëshmitare të heshtura të orëve të pafundme ku instruktori, me transmetuesin dhe tastin përpara, u mësonte të rinjve artin e dëgjimit dhe transmetimit të mesazheve që mund të vendosnin fatin e vendit.
Pasi lamë pas ambientet e stërvitjes, hyjmë në atë që njihej si 'Radiobyroja' - truri i operacioneve të marrjes së sinjalit. Këtu, në dy salla të mëdha, ishin vendosur marrësat (marsat) e fuqishëm. Por ku ishin transmetuesit? Pavli Dako shpjegon një parim thelbësor të ndërlidhjes: 'Dhënësat nuk lejohet të rrinë bashkë me marrësat, sepse fuqia e madhe e daljes së sinjalit bllokon marrësin.' Për këtë arsye, transmetuesit ishin vendosur në një tjetër tunel, 1.5 kilometra më larg. E gjithë kodra mbi Radiobyro, si një iriq gjigant, ishte e mbuluar me antena që kapnin sinjalet nga divizionet në të gjithë vendin. Dikur, kjo zonë ishte një territor i ndaluar, pa asnjë banesë dhe i patrulluar vazhdimisht, një kontrast i thellë me pamjen e urbanizuar që ka sot.
Prapa teknologjisë së sofistikuar të qendrës së ndërlidhjes fshihet një histori e denjë për një film spiunazhi. Pavli Dako rrëfen, bazuar në dëshmitë e babait të tij, historinë e pabesueshme të një delegacioni ushtarak tepër sekret që u nis për në Kinë në vitin 1962. Në atë kohë, marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik ishin prishur dhe Shqipëria kërkonte një aleat të ri. Për të shmangur çdo dyshim, delegacioni i kryesuar nga Petrit Dume, nuk udhëtoi përmes rrugës së zakonshme nga Moska. 'Ata udhëtuan me emra dhe pasaporta false,' tregon Dako. 'Me nga 300 dollarë në xhep, itinerari i tyre ishte Itali, Kajro, Arabi Saudite, Iran, Pakistan, derisa arritën pranë Kinës ku i mori një avion special kinez.' Gjatë këtij misioni u nënshkruan të gjitha kontratat për modernizimin e ushtrisë shqiptare, nga tanket dhe raketat, tek sistemi i ri i ndërlidhjes, duke shënuar një kthesë strategjike për Shqipërinë e asaj kohe.
Tuneli më i rëndësishëm dhe më sekret i gjithë kompleksit ishte ai i 'Radiobyrosë'. Edhe pse sot hyrja është e bllokuar, Pavli Dako përshkruan me saktësi se çfarë fshihej brenda. 'Ky ishte tuneli kryesor,' thotë ai. 'Brenda kishte tre salla të mëdha, të mbushura me aparatura marrëse shumë të fuqishme.' Çelësi i sistemit ishte organizimi: çdo marrës i korrespondonte një divizioni specifik. Në atë kohë, Shqipëria kishte 22 divizione, ndaj ishin 22 marrësa aktivë plus disa të tjerë rezervë. Rëndësia e këtij vendi ishte absolute: 'Në rast lufte, drejtuesit e ministrisë vinin këtu. Këtu do hanin, këtu do flinin, këtu do komandonin,' shpjegon Dako. Ishte qendra nervore e komandës ushtarake, e ndarë nga strukturat politike, nga ku do të merreshin vendimet më kritike për fatin e vendit.
Siguria e qendrës së ndërlidhjes ishte një çështje e sigurisë kombëtare. Përreth saj ishin vendosur një sërë repartesh elite, nga ato të Sigurimit të Shtetit tek ato të Ministrisë së Mbrojtjes. Por siguria shtrihej edhe në detaje teknike. Brenda kompleksit kishte depo armësh, municionesh dhe furnizimesh për të përballuar një rrethim të gjatë. Një element kyç ishte reparti i riparimeve. Pavli Dako shpjegon se asnjë aparaturë me defekt nuk dilte jashtë. 'I riparonim vetë. S'duhet të nxirreshin, sepse një i jashtëm mund të spiononte,' thotë ai. Frika ishte se dikush mund të fuste një komponent të kompromentuar, si një kondensator me çip përgjimi, që do të rrezikonte të gjithë sistemin. Parulla ishte e qartë: 'Siguria, siguria, siguria. Sekreti, sekreti, sekreti.'
