David Grossman fiton çmimin e madh “Man Booker Prize”
E Premte 16 Qershor 2017, 15:03
Dritare.net
“Një kalë që ecën në një bar” është novela ambicioze e Grossmanit që ka në qendër tematikën e keqfunksionimit të shoqërive dhe njerëzve.
E vendosur në një qytezë të Izraelit, novela fokusohet tek sjellja e komedianit Dovaleh Greenstein, i cili ngjitet në skenë për të thumbuar publikun e tij me shaka vulgare dhe agresive.
“David Grossman ka sjellë një novelë ambicioze dhe e ka bërë në mënyrë spektakolare,” janë shprehur anëtarët e jurisë.
Ndërsa kritikë të tjerë janë shprehur se: “Ky libër nuk ka të bëjë vetëm me Izraelin, por me njerëzit dhe shoqëritë që funksionojnë në mënyrë të tmerrshme. Ndonjëherë ne mund t'i kuptojmë këto të vërteta vetëm përmes tregimeve dhe Grossman është mjeshtër i tregimit të së vërtetës”.
“Një kalë që ecën në një bar” është përkthyer në 36 gjuhë të botës dhe këtë çmim, bashkë me vlerën 50.000 paundë, Grossman do ta ndajë me përkthyesen e tij, Jessica Cohen.
Vitin e kaluar çmimin “Man Booker Prize” e fitoi shkrimtari amerikan Paul Beatty me veprën “The Sellout”.
Grossman ka ardhur më parë në shqip nga shtëpia botuese “Dudaj” me librin “Gruaja që i arratisej lajmit të keq” ndërkohë që gazetarja Rudina Xhunga ka realizuar një intervistë të gjatë me të në vitin 2012 në Jeruzalem.
Dritare.net e risjell të plotë këtë intervistë, me aktivistin e shquar të paqes, David Grossman./dritare.net
David Grossman nuk është vetëm shkrimtari imponues i letërsi së bashkëkohore. Është izraelit, kandidat për Nobel, aktivist i shquar i paqes në vendin e tij, babai i një djali të vrarë në luftën me Libanin. Ditën e varrimit të Urit, 20 vjeçar, Grossman shkroi këtë letër për të birin: Uri, ti ishe izraeliti ideal! “Uri im i dashur, tashmë u bënë tri ditë që pothuajse çdo mendim fillon me “nuk”. Nuk do të vijë, nuk do të flasim, nuk do të qeshim. Nuk do të jetë më ky djalë me vështrim ironik dhe me ndjenjë të jashtëzakonshme humori. Nuk do të jetë më djaloshi me një urtësi shumë më të thellë se ajo e viteve të tij. Me buzëqeshje të ngrohtë, me oreks të shëndetshëm. Nuk do të jetë më ai kombinim i rrallë i vendosmërisë me delikatesën. Nuk do të jenë më gjykimi i tij i shëndoshë dhe mençuria e zemrës së tij. Nuk do të jetë më brishtësia e pafundme e Urit dhe qetësia me të cilën fashiste çdo stuhi, nuk do të shohim bashkë Simpsons apo Seinfeld, nuk do të dëgjojmë me ty Johnny Cash dhe nuk do të ndiejmë përqafimin tënd të fortë dhe qetësues. Nuk do të të shohim të ecësh dhe të flasësh me Xhonatanin, duke gjestikuluar gjithë zjarr, duke përqafuar Rutin të cilën e doje aq shumë. Uri, zemra ime, gjatë gjithë jetës sate të shkurtër mësuam prej teje. Nga forca dhe vendosmëria jote për të ndjekur rrugën tënde, edhe kur nuk kishe mundësi për t’ia dalë mbanë. E ndoqëm të mahnitur luftën tënde për t’u pranuar në kursin e komandantëve të tankut. Nuk u dorëzove para eprorëve të tu, e dije që mund të bëheshe një komandant i mirë dhe nuk ishe i gatshëm të jepje më pak nga sa mundeshe. Dhe kur ia dole mbanë, mendova, ja një djalë që i njeh me thjeshtësi dhe kthjelltësi mundësitë e tij. Pa pretendime, pa arrogancë. Që nuk ndikohet nga ajo që thonë të tjerët për të. Që e gjen forcën brenda vetes.
“Kështu ishe që i vogël. Jetoje në harmoni me veten tënde dhe me ata që kishe pranë. E dije se cili ishte vendi yt, ishe i vetëdijshëm që të donin, i dije caqet dhe virtytet e tua. Dhe me të vër tetë, pasi e theve krejt ushtrinë, dhe u emërove komandat, ishte e qartë se ç’lloj komandanti dhe njeriu ishe. Dhe sot shokët dhe vartësit e tu tregojnë për komandantin dhe shokun, për atë që ngrihej i pari për të organizuar gjithçka dhe që binte në shtrat vetëm pasi të tjerët po flinin tashmë. Dhe dje, në mesnatë, pashë shtëpinë, që ishte disi rrëmujë pasi qindra vetë kishin ardhur për të na bërë vizitë, për të na ngushëlluar, dhe thashë, ah, po, tani do të duhej Uri për të na ndihmuar në rregullimin e shtëpisë. Ishe “i majti” i batalionit tënd, por ishe i respektuar, sepse mbaje pozicionin tënd pa hequr dorë nga detyrat e tua ushtarake. Më kujtohet që më ke treguar për “politikën tënde të postblloqeve”, sepse edhe ti ke qenë jo pak nëpër postblloqe. Thoshe se nëse kishte ndonjë fëmijë në makinën që kishe ndaluar, para së gjithash përpiqeshe ta qetësoje dhe ta bëje të qeshte. Dhe i kujtoje vetes sate se ai fëmijë kishte pak a shumë moshën e Rutit dhe sa shumë frikë kishte prej teje dhe sa shumë të urrente, dhe me të drejtë. E megjithatë, bëje çmos për t’ia bërë më të lehta ato çaste të llahtarshme, duke kryer në të njëjtën kohë detyrën tënde, pa kompromis. Kur u nise për në Liban mamaja tha se gjëja që kishte më shumë frikë ishte “sindroma jote e Elifeletit”. Kishim shumë frikë se mos, ashtu si Elifeleti i këngës, edhe ti do të vrapoje drejt e në mes të zjarrit për të shpëtuar një të plagosur, se mos do të ishe i pari që do të dilje vullnetar për të sjellë furnizimin e municioneve të mbaruara prej kohësh. Dhe atje, në Liban, në atë luftë të ashpër, do të silleshe ashtu siç ke bërë gjithë jetën, në shtëpi, në shkollë dhe gjatë shërbimit ushtarak, duke hequr dorë vetë nga një leje sepse një ushtar tjetër kishte më shumë nevojë se ti, apo sepse në shtëpinë e atij tjetrit ishte një situatë më e vështirë. Unë të kisha djalë dhe shok. Dhe e njëjta gjë ishte edhe për mamanë. Shpirti ynë është i lidhur me tëndin. Jetoje në paqe me veten tënde, ishe një njeri me të cilin është bukur të rrish. Madje nuk jam i zoti ta them me zë të lartë sesa ti ishe për mua dikush me të cilin të vrapoja. Sa herë që vije me mua: eja, baba, le të bisedojmë. Zakonisht shkonim në ndonjë restorant, të uleshim dhe të bisedonim. Më tregoje aq shumë gjëra, Uri, dhe isha krenar që kisha nderin të isha njeriu yt i besuar, që një njeri si ti më kishte zgjedhur mua. Më kujtohet se sa i pavendosur ishe një herë në ta ndëshkoje një ushtar pas një shkeljeje disiplinore. Se sa i vështirë ishte për ty ai vendim sepse do të kishte ndezur zemërimin e vartësve të tu dhe të komandantëve të tjerë, shumë më të butë se ti në lidhje me disa lloj sjelljesh. Dhe në fakt, ndëshkimi i atij ushtari të kushtoi shumë nga një këndvështrim i marrëdhënieve njerëzore por pikërisht ai episod u shndërrua në njërën prej historive themelore të krejt batalionit, që përcaktoi disa norma sjelljeje dhe respektimi të rregullave. Dhe gjatë lejes sate të fundit më tregove, me krenari të ndrojtur, se komandanti i batalionit, gjatë një bisede me disa oficerë të rinj, e kishte sjellë vendimin tënd si shembull të një sjelljeje të drejtë të komandantit. Ti na ndriçove jetën, Uri. Unë dhe mamaja të rritëm me dashuri. Ishte aq e lehtë të të doje, me gjithë zemër, dhe e di që edhe ti je ndierë mirë. Që jeta jote e shkurtër qe e bukur. Shpresoj të kem qenë një baba i denjë për një djalë si ti. Por e di që të jesh djali i Mihalit, do të thotë të rritesh me bujari, hir dhe dashuri të pafund, dhe ti i more të gjitha këto. I more me bollëk, dhe dite t’i çmosh, dite të falënderosh, dhe asgjë nga ato që more nuk ishte e ditur për ty. Në këtë çast nuk do të them asgjë për luftën ku mbete i vrarë. Ne, familja jonë, e humbëm tashmë. Tani Izraeli do të bëjë një rrëmim të ndërgjegjes, ne do të mbyllemi në dhimbjen tonë, të rrethuar nga miqtë tanë të mirë, të rrethuar nga dashuria e pafund e shumë njerëzve, që në pjesën më të madhe nuk i njohim, dhe që unë i falënderoj për mbështetjen e pakufishme. Do të doja që të dinim t’ia jepnim këtë dashuri dhe solidaritet njëri-tjetrit edhe në çaste të tjera. Ndoshta pikërisht ky është burimi ynë kombëtar më i veçantë. Do të doja që të ishim më të ndjeshëm kundrejt njëri-tjetrit. Që të mund ta shpëtonim veten tonë tani, pikërisht në çastin e fundit, sepse na presin kohë shumë të vështira. Do të doja të thosha edhe disa fjalë. Uri ishte një djalë shumë izraelit. Edhe emri i tij është shumë izraelit, hebre’. Uri ishte përmbledhja e izraelitetit. Një izraelitet pothuajse i harruar tashmë. Shpesh i konsideruar në masën e një kërshërie. Nganjëherë, duke e parë, mendoja se ishte një djalë pak anakronik. Ai, Xhonatani dhe Ruti. Fëmijë të viteve ’50. Uri, me ndershmërinë e tij të plotë dhe marrjen e tij të përgjegjësive për gjithçka që i ndodhte rreth e rrotull. Uri gjithnjë “në radhë të parë”, tek i cili mund të mbështeteshe. Uri me ndjeshmërinë e tij të thellë ndaj çdo vuajtje, ndaj çdo padrejtësie. Dhe i aftë për përdëllim. Një fjalë që më bënte të mendoja për të sa herë që më vinte në mend. Ishte një djalë me vlera, fjalë e konsumuar dhe e përqeshur në vitet e fundit. Në botën tonë të copëtuar, mizore dhe cinike nuk është “prej të fortësh” të kesh parime. Apo të jesh njerëzor. Apo i ndjeshëm ndaj pafuqisë së tjetrit, edhe nëse ai tjetri është armiku yt në fushën e betejës. Por unë mësova nga Uri se mund dhe duhet të jesh si njëri ashtu edhe tjetri. Se duhet të mbrojmë veten tonë dhe shpirtin tonë. Të këmbëngulim ta ruajmë nga tundimi i forcës dhe nga mendime thjeshtëzuese, nga shëmtimi i cinizmit, nga vulgariteti i zemrës dhe nga përçmimi i të tjerëve, që janë mallkimi i madh dhe i vërtetë i atij që jeton në një zonë tragjedie si tonën. Ai kishte thjesht kurajën për të qenë vetvetja, gjithnjë, në çdo situatë, për të gjetur zërin e tij të saktë në gjithçka që thoshte dhe bënte, dhe pikërisht kjo e mbronte nga ndotja, nga shëmtimi dhe nga degradimi i shpirtit. Uri ishte edhe një djalë komik, në mënyrë të pabesueshme zbavitës dhe i mprehtë dhe është e pamundur të flasësh për të pa sjellë disa “gjetje” të tijat. Për shembull, kur ishte trembëdhjetë vjeç, i thashë: përfytyro që ti dhe fëmijët e tu një ditë do të mund të shkoni në hapësirë ashtu siç shkohet sot në Evropë. Dhe ai u përgjigj duke vënë buzën në gaz: “Hapësira nuk më tërheq shumë, mund ta gjesh gjithçka në tokë”. Ose një herë tjetër, ndërsa udhëtonim me makinë, unë dhe Mihali flisnim për një libër të ri që kishte ngjallur shumë interes dhe përmendim shkrimtarë dhe kritikë. Uri, që atëherë ishte nëntë vjeç, na thirri nga ndenjësja e pasme: “Ej, ju, elitarët, ju lutem të vini re se këtu brenda është një vogëlush i thjeshtë që nuk kupton asgjë nga ato që thoni!”. Ose për shembull Uri, të cilit i pëlqenin shumë fiqtë, me një fik të thatë në dorë: “Pa më thuaj pak, fiqtë e thatë janë ata që bënë mëkat në jetën e tyre të mëparshme”? Apo akoma, një herë kur isha i pavendosur në ta pranoja një ftesë në Japoni: “Si mund të mos shkosh? A e di ti se çfarë do të thotë të jesh në të vetmin vend ku nuk ka turistë japonezë”? Miq të dashur, natën midis të shtunës dhe së dielës, në orën tre pa njëzetë, i ranë ziles së derës sonë. Në citofon thanë se ishin “oficerët qytetës”. Shkova ta hapja dhe mendova, ja, jeta mbaroi. Por pas pesë orësh, kur unë dhe Mihali hymë në dhomën e Rutit dhe e zgjuam për t’i dhënë lajmin e tmerrshëm, Ruti, pas të qarave të para, tha: “Por ne do të jetojmë, apo jo? Do të jetojmë si më parë. Unë dua të vazhdoj të këndoj në korr, të qesh si gjithnjë, të mësoj t’i bie kitarës”. Ne e përqafuam dhe i thamë se do të jetonim. Dhe Ruti tha gjithashtu: ç’treshe e mahnitshme që ishim, Xhonatani, Uri dhe unë! Dhe jeni vërtet të mahnitshëm. Si edhe çiftet brenda treshes, Xhonatani, ti dhe Uri nuk ishit vetëm motër e vëllezër por shokë, në zemër dhe në shpirt. Kishit një botë tuajën, një gjuhë tuajën private dhe një ndjenjë tuajën të humorizmit. Ruti, Uri të donte si shpirtin. Me sa dashuri të drejtohej ty! Më kujtohet telefonata e tij e fundit, pasi shprehu lumturinë e tij për shpalljen në OKB-ë të pushimit të zjarrit, këmbënguli të fliste me ty. Dhe ti qave, pastaj. Njëlloj sikur ta dije ndër kaq. Jeta jonë nuk mbaroi. Pësuam vetëm një goditje shumë të rëndë. Do ta gjejmë forcën për ta duruar brenda nesh, në të ndenjurit tonë së bashku, unë, Mihali dhe fëmijët tanë, si edhe gjyshi dhe gjyshet, që e donin Urin me gjithë zemër - “Neshama’”, sepse ishte i gjithi Neshama’, shpirt – dhe ungjit, kushërinjtë dhe të gjithë miqtë e shumtë të shkollës dhe të ushtrisë që na ndjekin me shqetësim dhe dashuri. Dhe do ta gjejmë forcën edhe te Uri. Kishte forca që do të na mjaftojnë për jashtëzakonisht shumë vite. Drita që projektonte – e jetës, e fuqisë, e pafajësisë dhe e dashurisë – ishte aq e fortë sa do të vazhdojë të na ndriçojë edhe pasi ylli që e prodhonte, është shuar. Zemra jonë, patëm privilegjin e madh të rrinim me ty. Faleminderit për çdo çast që ishe me ne.”
Babi, mami, Xhonatani dhe Ruti.
[caption id="attachment_203843" align="alignnone" width="720"]
Gazetarja Rudina Xhunga gjatë intervistës me David Grossman[/caption]
“Vetëm kush nuk ka dëgjuar lajmet e fundit buzëqesh,” - thotë Bertold Breht. Lajmet e fundit janë që në Izraeli do të ketë luftë, luftë me Iranin. E afërt kjo?
Kjo është një gjë që unë nuk e di. Unë di që do të isha i lumtur nëse Irani nuk do të kishte armë bërthamore, duke qenë se në krye të tij, ndodhet një njeri i rrezikshëm, i cili e ka thënë hapur që dëshiron ta zhdukë Izraelin. Po unë di gjithashtu që rruga për të luftuar Iranin nuk është kjo, nuk është rruga ushtarake. Rruga për të luftuar Iranin, sipas meje, do të duhej të ishte rruga e sanksioneve, bllokadës ekonomike, e cila, ndoshta në fund, shpresoj do ta detyrojnë Iranin të heqë dorë nga programi bërthamor. Por nëse do të ketë luftë, do të jetë fatkeqësi për Iranin, do të jetë fatkeqësi për Izraelin dhe për gjithë Lindjen e Mesme. Nëse do të ketë luftë, do të lëndohen dhjetëra mijëra njerëz. Askush nuk dëshiron të shohë Iranin bërthamor, por në rast se Irani do të arrijë të zotërojë më në fund armën bërthamore, Izraeli me dhimbje të madhe dhe me shqetësim të madh, do të duhet ta pranojë këtë. Atëherë do të krijohet një balancë e frikshme midis nesh dhe Iranit. Unë shpresoj që bota do të bëjë të pamundurën për të mënjanuar luftën dhe për të penguar Iranin bërthamor, para se kjo të ndodhë.
Megjithatë vendimi për luftën do të jetë në dorë të Izraelit. Kush në Izrael do të vendosë për këtë luftë?
Në radhë të parë unë nuk jam i sigurt që ti ke të drejtë. Ka shumë mundësi që ky vendim të merret nga Amerika. Presidenti Obama këto ditë, tha që të gjitha mundësitë janë të shpalosura mbi tavolinë dhe midis tyre edhe rruga ushtarake. Unë kam dëgjuar edhe Hilari Klinton dhe Leon Panetën që janë shprehur në të njëjtën mënyrë. Nga ana tjetër është e vërtetë që Izraeli dhe udhëheqësit e saj i rezervojnë vetes mundësinë për t`ju përgjigjur Iranit për vetëmbrojtje. Nga këndvështrimi im do të ishte gabim nëse Izraeli do ishte i pari që do të sulmonte, edhe për çmimin e lartë që Izraeli do duhet të paguante, por edhe për shkakun se ne ndoshta kemi mundësinë të shkatërrojmë strukturën bërthamore të Iranit, por jo njohuritë e tij. Por edhe për arsyen se ndoshta kjo do largojë mundësinë për paqe në këtë zonë midis Izraelit dhe Shteteve të tjera Arabe. Për shkak të gjithë këtyre arsyeve unë prapë them se duhet të jetë bota që ta ndalojë Iranin, jo Izraeli. Është sëpari në interes të gjithë botës. Irani bërthamor është një shtet i rrezikshëm për mbarë botën, jo vetëm për Izraelin.
Po kjo luftë çfarë do të thotë për botën, nëse do të ketë luftë, çfarë do t’i shkaktojë ajo botës, në këtë çast, në këtë vit, në këtë kohë?
Është shumë e vështirë për mua të filloj të përshkruaj se çfarë shkatërrimi do të jetë këtu në Izrael dhe atje në Iran. Të dyja këto shtete, Izraeli dhe Irani janë superfuqi në fushën ushtarake, me një fuqi shkatërrimi të paimagjinueshme. Unë mendoj që kjo do të sjellë lëkundje të fuqishme edhe në shtetet arabe pranë nesh. Këto janë gjëra që ne i dimë si fillojnë por s’kemi as më të voglën ide sesi mund të rrokullisen dhe përfundojnë. Unë do them edhe një gjë; ka në Iran një shtresë të mesme shumë të madhe, laike, të ditur, të arsimuar, shumë më pak fondamentaliste se udhëheqësit e saj. Besoj se një ditë, në të ardhmen e largët, kjo shtresë e mesme nga e cila dolën dhe njerëzit që u ngritën kundër Ahmadinexhadit para 2 vjetësh, kjo shtresë e mesme mund të bëhet partnere e Izraelit, aleate e tij. Nëse Izraeli do ta sulmojë Iranin nuk do ta kemi më këtë shtresë të mesme për partneritet në të ardhmen.
A ndihet një erë lufte në Izrael? A janë gati për luftën, izraelitët?
Ka gjithë kohën biseda mbi luftën. Ti hap radion dhe dëgjon vetëm për luftën. Dhe në mënyrë të çuditshme nuk ka lëvizje të gjerë izraelite që t’i thotë qeverisë që të mos sulmojë Iranin. Megjithëse Izraeli është vend demokratik, pothuajse nuk gjen artikuj nëpër gazeta, kundër sulmit ndaj Iranit dhe unë pyes veten pse ndodh kjo? Kjo ndodh për shkak se shumica e izraelitëve nuk i dinë të gjitha të dhënat. Ndoshta Kryeministri dhe Ministri i Mbrojtjes, dinë gjëra që qytetari i thjeshtë nuk i njeh dhe prandaj i lënë ata që të vendosin. Por ndoshta kjo ndodh edhe për shkak të shqetësimit të thellë nga Irani. Në Iran është një udhëheqës që thotë ta fshijmë Izraelin nga faqja e dheut dhe imagjinoni që ai të ketë edhe mundësinë bërthamore për ta bërë realitet këtë kërcënim. Ne izraelitët jemi një popull që ka kaluar trauma të genocitit jo shumë larg, as 66 vite larg, ndaj kemi tendencën t’i marrim seriozisht këto kërcënime, pa nënvlerësuar asgjë. Po. Përgjigja ime për pyetjen që më bën, është po. Ka luftë në ajër, ka kërcënime nga të dyja palët. Unë shqetësohem shumë se edhe këto kërcënime kanë dinamikën e tyre. Dhe kush kërcënon: si Irani dhe Izraeli, në fund të fundit do ndihen të detyruar të bëjnë këto kërcënime dhe pa e kuptuar do ta gjejmë veten në luftë.
Megjithatë nuk ka njerëz që po ikin nga Izraeli, nuk ka njerëz që po e lënë Izraelin, tani, ndërsa flasim.
Për shkak të gjendjes aktuale? Jo, jo. Edhe në periudha më të vështira nga ana e sigurisë, gjatë viteve të fundit, kanë qenë të paktë izraelitët që janë larguar nga Izraeli, duhet të them. Njerëzit e braktisin Izraelin për arsye ekonomike, largohen nga Izraeli pasi duan të mësojnë nëpër Universitet e botës, por njerëzit nuk do ta braktisin atë për shkak të kërcënimit iranian. Duhet të na kuptosh ne, për të kuptuar çfarë po them. Kjo ka lidhje me diçka mjaft të thellë, me dëshirën që kanë izraelitët për shtëpinë e tyre, me ndjenjën që nuk kanë shtëpi në një vend tjetër, me bindjen që ne jemi një popull që dimë të jetojmë me ndjesinë e luftës. Unë mund të kujtoj që para 5 vjetësh e gjysmë, kur ishte lufta e dytë me Libanin dhe libanezët bombardonin Galilin, njerëzit i lanë shtëpitë e tyre dhe shkuan në vende më të sigurta. E njëjta gjë ndodhi edhe gjatë Luftës së Gjirit Persik në ’91, kur Tel-Avivi pothuajse u boshatis për tu mbrojtur nga raketat që lëshonte Sadam Huseini. Izraelitët lanë shtëpitë për t’u mbrojtur, por nuk u larguan nga atdheu. Nuk e lanë atdheun dhe kjo është shumë interesante.
Ç’do të thotë të jesh qytetar hebre, qytetar i një vendi gjithmonë në pritje të një lufte?
Jeta si izraelit është një jetë që në fund të fundit nuk është normale. Kjo është një jetë me frikë. Një jetë me ndjesinë që e ardhmja jote dhe e njerëzve të tu të shtrenjtë nuk është asnjëherë e sigurtë. Unë mendoj që të jetosh gjithë jetën, prej 3-4 brezave, me shqetësim nga lufta, me frikën e vdekjes, kjo tkurr diçka brenda shpirtit tënd. Ti gjithë kohën je në gadishmëri për goditjen e radhës, ose për lajmin e keq të radhës. Përmende në fillim fjalët e Bertold Breht. Mua më pëlqen shumë kjo shprehje e tij, se kush është duke buzëqeshur siç duket nuk i ka dëgjuar lajmet e fundit. Kjo është pak a shumë ndjesia e të jetuarit në Izrael. Ne mësohemi me lajmet e këqija, ne lindim mes tyre, ne lindim fëmijët tanë me to dhe ne fillojmë të besojmë, që ndoshta ky është realiteti i vetëm i mundshëm për ne. Më keq akoma, ne nuk besojmë që një realitet tjetër, realitet ku mbizotëron paqja, është i vërtetë, real, i arritshëm. Nganjëherë, kur unë ndodhem në Evropë, apo në Amerikë, ndjej që edhe gjuha e trupit, edhe mimika më ndryshojnë. Unë ndihem më i çlirët, më i sigurtë në vetvete. E di që edhe shumë izraelitë shikojnë këtë realitet në Paris, Romë, Bruksel dhe thonë që ky është një iluzion. Ata çuditen me realitetet e tjera, ku ka siguri, qetësi, ku ka të ardhme. Çuditen si ka mundësi që edhe të tjerët në Romë, Bruksel, apo Paris, nuk janë si ne që jetojmë për më shumë se 100 vjet me këtë ankth, me këtë dhunë. Tani jemi mësuar, ambientuar me të. Ndihemi komodë me këtë situatë absurde, ku çdo ditë ka të vrarë, të plagosur. Në gjithë këtë situatë të çmendur, shumica e njerëzve arrijnë të krijojnë oazet e tyre të realitetit normal.
Më duket se kur hyn, në Jeruzalem, duket sikur hyn në faqet e një libri ku gjërat dhe humbja e tyre janë bashkë.
Por kjo është jeta jonë, jo një libër. Edhe unë e dua Jeruzalemin, edhe unë e njoh forcën e tij, forcën e historisë, të fesë, forcën e 3000 viteve kulturë, mendim, mundim dhe besim që përqëndrohen në Jeruzalem. Por unë ndjej edhe urrejtjen, ekstremizmin dhe dhunën. Unë mendoj që këto ndjesi të fondamentalizmit dhe nacionalizmit na pengojnë neve për ta jetuar jetën të plotë. Ne në fakt nuk jetojmë, ne mbijetojmë nga një fatkeqësi në tjetrën. Ne nuk e jetojmë të gjithë atë që jeta mund të na ofrojë.
Si mund të vijë paqja për jetët tuaja, nëpër cilat fjalë, nëpër cilat mënyra?
Paqja do të vijë kur në Izrael dhe në Palestinë të ketë dy udhëheqës të guximshëm që do të vendosin se janë të gatshëm të paguajnë çmimin e lartë të tolerancës ndaj palës tjetër. Nga këndvështrimi im ka vetëm një zgjidhje për këtë konflikt; të ndahet ky vend midis izraelitëve dhe palestinezëve. Unë nuk besoj më se Izraeli ka mundësi të largojë, të shkulë dhe zhvendosë të gjitha kolonitë. Për vite kam luftuar kundër ndërtimit të kolonive, por sot mendoj se është një situatë që nuk mund ta ndryshosh dot. Izraeli dhe shoqëria izraelite nuk kanë mjaftueshëm forcë për të shpërngulur 400,000 kolone. Atëherë do të gjendet ndonjë marrëveshje. Ose kolonët do të qëndrojnë në shtetin palestinez, ose do ketë shkëmbim territorial midis territoreve të kolonëve dhe territoreve që Izraeli do t’i japë palestinezëve. Jeruzalemi ose do të ndahet, ose do gjendet ndonjë marrëveshje që do ta bëjë Jeruzalemin, edhe kryeqytet të Izraelit, edhe kryeqytet të Palestinës. Më mirë bashkë e të dyve, sesa e asnjërit prej nesh. Refugjatët palestinezë të vitit 1948 do të kenë mundësi të kthehen në Palestinë, Palestina do jetë atdheu i palestinezëve, siç do të jetë edhe Izraeli atdheu i hebrenjve. Refugjatët palestinezë nuk do kenë mundësi të kthehen në territoret e Izraelit pasi po të kthehen do duhet të shpërngulin izraelitët që banojnë në këto shtëpi. Kjo nuk është e mundur, pasi ata banojnë në këto shtëpi më shumë se 2 breza. Nuk mund të korrigjohet një padrejtësi me një padrejtësi tjetër. Këto janë bazat për zgjidhjen e konfliktit. Por unë druhem se udhëheqësit tanë, ai izraelit Netanjahu dhe ai palestinez Abu Mazen, nuk e kanë guximin dhe nuk e kanë vizionin për ta hedhur këtë hap tani.
Përtej udhëheqësve, do të doja t’ju tregoja përvojën shqiptare. Shqiptarët kanë probleme me fqinjët e tyre, pikërisht se janë të ngjashëm me ta. A është ky një problem i tillë edhe për Izraelin, ka probleme me arabët se janë të ngjashmit e tyre?
Po, unë besoj se ne ngjajmë me palestinezët në shumë aspekte. Sëpari nga temperamenti ynë; ne jemi dy popuj të ndjeshëm dhe shumë ambiciozë. Edhe sensi i humorit na ngjason shumë, i atyre dhe i yni. Dhe ky do të duhej të ishte shkaku që ne të flisnim me njeri-tjetrin dhe jo të ndesheshim gjithë kohës. Problem është se shumica e izraelitëve nuk i njohin fare palestinezët. Vitet e fundit, s’ka pothuajse fare kontakt, midis izraelitëve dhe palestinezëve. Ne e njohim njeri-tjetrin, vetëm kur shkojmë ushtarë dhe kur izraeliti është ushtar, i njeh palestinezët si armiq. Armiku nuk është njeri. Ti nuk mund të njohësh një person, kur e sheh atë si armikun tënd. Rruga që mund të të ndalojë ta shikosh një palestinez si armik, është rruga që ta shikosh atë si njeri, me të gjithë komplekset njerëzore. Unë besoj se kur të bëhet paqe midis nesh dhe palestinezëve, bota do të surprizohet kur të shikojnë se sa mirë punojmë ne sëbashku. Nëse do të kemi fat dhe mundësi ta tentojmë dhe ta provojmë këtë bashkëpunim.
Çfarë mund të bëjë një shkrimtar për të mundësuar paqen në vendin e tij?
Unë mendoj se shkrimtarët kanë një tendencë të përshkruajnë një situatë njerëzore nga disa këndvështrime. Nëse do të më duhet të shkruaj një tregim, apo novelë, rreth takimit me ty, këtu në shtëpinë time, atëherë do ta shkruaja nga këndvështrimi yt, i kameramanit tënd, i publicistes sime Arlinda. Dhe pastaj do vazhdoja të shkruaja se çfarë i tregon burrit të saj, Felicita, kur shkon në shtëpi dhe çfarë mendon burri i saj për takimin tonë. Me pak fjalë, do të mundohesha ta përmblidhja evenimentin nga sa më shumë këndvështrime, se vetëm kështu ai mund të marrë një pamje të plotë. Ndodh e njëjta gjë, kur unë shkruaj rreth konfliktit. Unë shkruaj nga këndvështrimi i izraelitëve, që për mua është më e thjeshtë për ta përshkruar, pasi unë jam izraelit. Por e shkruaj edhe duke u nisur nga këndvështrimi i palestinezëve. Edhe të fëmijëve që lindin këtu dhe sesi i shohin ata palestinezët, edhe të fëmijës palestinez, sesi ai na shikon ne. Do të mundohesha që të përmblidhja situatën nga të gjitha këndvështrimet që na rrethojnë. Nëse ti e shikon situatën ku ndodhesh nga këndvështrimi i armikut tënd, papritur ti shikon gjëra të tjera që nuk i ke parë më parë, papritur ti shikon vetveten në atë mënyrë që s’e ke parë më parë.
Kjo duhet të jetë edhe A-ja e gramatikës së paqes, atëherë?!
Unë mendoj që ky është me të vërtetë fillimi, të tentosh të kuptosh sesi armiku yt, ai që qëndron përballë teje, sesi e përjeton ai konfliktin me ty. Dhe ndoshta atëherë ti mund të kuptosh papritur zgjidhjen dhe mund të gjesh rrugë për të dalë nga ky konflikt. Mbase ti mund të bëhesh më tolerant ndaj tij, mbase ti mund të kuptosh që edhe ai ka frikë nga ty, njëlloj siç ke ti frikë nga ai. Natyrisht, që të vijë paqja, duhet të realizosh edhe shumë protokolle, mjaft të detajuara për territorin, për ndarjen e ujërave, për armët, por fillimi, pikënisja, duhet të jetë respekti për shpirtin njerëzor të armikut tënd. Vetëm nëse ti e vlerëson atë si njeri, e sheh njësoj sikur sheh veten, e pranon që ka frikë si ty, që ka shpresa si ty, vetëm atëherë, në të vërtetë, ti mund të fillosh të kuptosh se çfarë mund të bësh, çfarë duhet të bësh. Po të jap një shembull, sesi palestinezët nuk i kuptojnë fare izraelitët. Ata nuk arrijnë të kuptojnë frikën e ekzistencës sonë. Ata nuk kuptojnë ç’do të thotë të jesh një popull shumë i vogël, këtu në Lindjen e Mesme, rrethuar nga shumë shtete me popullsi arabe. Të jesh pothuaj 6 milionë, rrethuar nga përafersisht 400 milionë. Shumica e të cilëve janë edhe shumë armiqësore ndaj Izraelit. Ata nuk e kuptojnë lidhjen e thellë të ndjenjave, kulturës, fesë dhe patriotizmit që kemi ne me këtë tokë. Ata kundërshtojnë t’i japin Izraelit të drejtën që të paktën edhe ne të jemi të lidhur me këtë tokë njëlloj, siç janë edhe ata të lidhur. Ky është një shembull.
Luftërat vrasin jetën por vrasin edhe dëshirën për jetën. A jua ka vrarë izraelitëve dëshirën për të jetuar në Izrael, luftërat dhe frika?
Po, kur ti jeton jetën tënde, me frikë të përhershme. Kur ti fillon të mendosh se s’ka shumë gjëra në jetë përveç luftës, unë mendoj që atëherë e ke humbur shijen e jetës. Ti harron me të vërtetë se çfarë jeta mund të të ofrojë. Kur ti shikon se sa të rinj humbasin jetën e tyre, kur ti humbet shpresat për një të ardhme më të mirë, për mua kjo nuk quhet jetë! Për mua kjo është një jetë me frikë, një jetë që nuk arrihet të plotësohet me gjithë kuptimin e saj të plotë, që duhet të jetë për çdo njeri.
Çfarë do të ishte në fakt tamam jetë, çfarë është tamam jeta z. Grossman?
Jetë pa frikë, të fillojmë nga kjo. Jetë ku të gjitha mundësitë janë përpara teje. Jetë, ku të rinjtë të dinë se kanë të gjithë jetën e tyre përpara. Që ata të mos fillojnë të përmendin biografinë e tyre sipas viteve të luftrave ose të atentateve terroriste. Jetë e plotë është edhe kur ti nuk pushton një popull tjetër. Kur brenda Izraelit ti jeton në demokraci të plotë, me liri fjale, me barazi dhe pa zona të pushtuara. Unë nuk dua që asnjë qenie të më pushtojë mua dhe gjithashtu nuk dua që unë të pushtoj asnjë qenie njerëzore. Unë dua të jetoj një jetë ku të gjitha energjitë e mia të shkojnë për krijimtari, për meditim, për produktivitet dhe jo për frikë, për gatishmëri ushtarake. Kjo për mua është jetë e plotë.
Megjithatë ju jetoni në një qytet, në Jeruzalem, i cili i tërheq si magnet njerëzit. Çfarë tërheq këtu kaq shumë, pse bota e pëlqen kaq shumë këtë qytet?
Mendoj që ky është një qytet mjaft i fuqishëm me të vërtetë, me histori të vështirë, historike, emocionuese nganjëherë. Fillesa në këtë vend, e të tre feve të mëdha. Ka një ndjesi në Jeruzalem që gjithçka që ndodh ka një kuptim, gjithçka këtu kthehet në metaforë. Çdo fjali që dikush thotë duket sikur kumbon nga ndonjë fjali e shkruar në Bibël. Kjo gjë bëhet edhe e bezdisshme, ndonjëherë, duhet pranuar. Sepse është sa tërheqëse, por edhe shqetësuese. Siç mund të shikosh edhe ti, ne jemi të ulur në këtë shtëpi që shikon nga Jeruzalemi, por është larg tij. Unë dhe gruaja ime para 25 vjetësh u larguam nga qyteti, pasi tensioni dhe presioni ishte kaq i lartë midis hebrenjve dhe arabëve, midis vetë hebrenjve, midis fetarëve dhe laikëve, për të ardhur në këtë vend, pak më neutral, ku mund të marrësh pak më shumë frymë.
Unë isha në disa prej pikave më të bukura të Jeruzalemit dhe ndalova më gjatë tek Muri i Lutjeve, tek muri ku njerëzit vënë letra për t’u lutur. Atje më kapi një dëshirë e çmendur për të parë se çfarë shkruajnë, për çfarë luten njerëzit. Por, nuk e bëra në fakt.
Do habitesh po të të them se shumica e njerëzve nuk shkruajnë gjëra të mëdha? Madje, as për paqen, as për luftën, për të cilën ne po flasim tani, nuk shkruajnë. Nuk luten, as të vijë Mesia. Shkruajnë “të lutem, bëj që vajza ime të gjejë një burrë të mirë, të lutem bëj që nëna ime të jetë mirë me shëndet, ishallah të kem sukses në provimet për në universitet”. Gjëra të tilla humane, të vogla, të thjeshta, të zakonshme. Unë kam intervistuar një herë kur isha në radio, personin përgjegjës, që i mblidhte dhe i digjte të gjitha ato letra, të njerëzve nga e gjithë bota, në atë mur. E pyeta, a i lexonte ato pusulla para se t’i digjte dhe çfarë shkruhej në to. Më tha “Jo, nuk i lexoj. Nuk shikoj se çfarë është shkruar, por jam i sigurt që tymi i dërgon ato lutje tek Zoti”.
Çfarë prodhon kaq shumë letërsi në këtë vend z. Grossman? Unë kam intervistuar para disa viteve Amos Oz. Ishte një kënaqësi e veçantë. Sot po ju intervistoj juve dhe më ngjan se letërsia më e mirë, letërsia nga me përfaqësueset në botë prodhohet në këtë vend, në Izrael. Çfarë e bën ketë të ndodhë?
Nuk e di, ndoshta ngaqë ne jetojmë një jetë ekstreme dhe gjendja ekstreme krijon dhe letërsi ekstreme. Ndoshta mund të ketë edhe ndonjë veçori tek të qenurit Izraeli vendi i hebrenjve. Me gjithë misteret që rrethojnë sëndukun e librit të shenjtë dhe historinë e madhe dhe tragjike të popullit tonë. Ndoshta edhe ekzotika e familjes hebreje. Familja izraelite është diçka e veçantë, diçka intensive, obsesive, që mbase i duket e çuditshme ndonjërit që na shikon nga jashtë. Pastaj, ne vijmë nga një traditë e gjatë prej tregimtarësh. Në hebraisht, gjatë gjithë periudhës, shkrimtarët kanë pasur një vend të rëndësishëm. Shkrimtari ka patur si detyrë që të kritikonte pushtetin, të paraprinte pushtetin, nëpërmjet të treguarit të tregimeve. Është një veti mjaft hebreje për të treguar tregime. Dhe nga dëshira për ta plotësuar me fantazi, atë që i mungon realitetit, ne në fakt i kemi dhënë botës historinë më të madhe të saj, kryehistorinë, atë që është Libri i Shenjtë, libri i librave, Biblën. Por ka edhe diçka tjetër në të qenit hebre që është pak letrare. Ne hebrenjtë kemi jetuar përgjatë këtyre 2000 vjetëve të shpërndarë në mbarë botën dhe ishim të lidhur me njeri-tjetrin vetëm me anë të një teksti të vetëm, me anë të Librit të Shenjtë, të Talmudit. Por në radhë të parë ishim të lidhur me një ëndërr, me një dëshirë për një tokë që ndodhej larg në Lindjen e Mesme, në Azi dhe në drejtim të asaj toke faleshim. Për këtë tokë kemi ëndërruar këto 2000 vjet. Ne jemi popull që jemi stërvitur të jetojmë brenda një atmosfere fantazie, brenda një atmosfere dëshirash, një atmosfere tregimesh. Dhe ndoshta kjo e shpjegon letërsinë që krijojmë ne.
Po të ishit shkrimtar palestinez, çfarë do shkruanit?
Heem.., kam menduar për këtë vazhdimisht. Sigurisht që do të shkruaja për konfliktin, është e natyrshme që unë s’do të kisha luksin për të mos shkruar për konfliktin. Pasi si izraelit, unë shkruaj edhe libra që s’kanë lidhje me konfliktin. Nuk e di nëse do mund ta bëja këtë po të isha shkrimtar palestinez, të mund të shkruaja për gjëra pa lidhje me luftën, të shkruaja duke u përpjekur të kuptoj gjëra që s’kanë lidhje me të; si është të jesh njeri izraelit, të jesh prind izraelit, të jesh burrë izraelit. Unë mendoj që një shkrimtar palestinez është i detyruar të shkruajë për konfliktin, pasi ai është i pushtuar, ndodhet nën pushtim. Unë mendoj, se nëse do të isha shkrimtar palestinez, do të mundohesha shumë që të kuptoja se si izraelitët mendojnë, do të mundohesha të hyja në mendjen e tyre për të kuptuar shqetësimet e tyre, lutjet e tyre, gjërat me të cilat ata e frenojnë vetveten. Po, kjo është ajo që do të bëja. Dhe është e sigurtë që do isha kundër çdo dhune edhe po të isha i pushtuar. Do isha pro revoltës popullore, do isha pro demonstratave të mëdha, por jo të dhunshme kundër Izraelit. Do të isha kundër dhunës.
Pse shkruani ju, z. Grossman?
Nuk e di. Kjo është mënyra që unë të kuptoj jetën time, vetveten. Ka kaq shumë gjëra në jetë të cilat nuk do t’i kuptoja përveçse duke shkruar për to. Dhe dua të them edhe diçka tjetër, kaq shumë gjëra në jetën tonë ndikohen nga gjëra të rastësishme, nga momente kalimtare, nga njerëz që s’janë të rëndësishëm për ne. Ndërsa në letërsi, çdo gjë është e rëndësishme. Unë shkruaj vetëm për gjëra me vlerë dhe të rëndësishme. Prandaj si mund të mos shkruaj? Si mund të heqësh dorë nga kjo ëmbëlsi e gjërave të rëndësishme.
Një libër, ndryshe nga radioja apo nga televizioni, çfarë i propozon një njeriu?
Ne nuk e lexojmë librin. Është libri që na lexon neve. Kjo është ndjesia ime. Televizioni dhe radio, flasin për të gjithë, për shumicën e njerëzve. Një milion njerëz, kur shohin një program televiziv, në fakt ata shohin ekzaktësisht të njëjtën gjë dhe ndjejnë të njëjtën gjë. Por kur lexon një libër të mirë, çdo libër i lexon lexuesit e tij në mënyrë të ndryshme, ai e zgjedh, e veçon atë. Unë gjithashtu mendoj që në median e sotme, nuk ka shumë nuanca. Ka të bardhë dhe të zezë, ka shumë përgjithësime dhe steriotipe. Ndërsa letërsia mund të na kthejë neve sërish fytyrën tonë njerëzore, nuancat, intimitetin. Sepse në letërsi ka intimitet. Ky është thelbi.
Çfarë mendoni ju për gazetarët sot?
Ka gazetarë të shkëlqyer, ka dhe gazetarë të dobët si në çdo profesion. Gjithmonë mendoj, kur takoj gazetarë, kur takoj gazetarë të rinj, pasi shpesh më ndodh të më ftojnë në takime dhe simpoziume. Iu them që asnjëherë të mos shkruajnë për masën por gjithmonë të shkruajnë duke iu drejtuar një personi dhe duke menduar për një person. Kur themi termin “Mass Media”, ne mendojmë që media masive, popullore, është ajo media që është e dedikuar për masën, por kjo nuk është e vërtetë. Kjo është media që kthen individin në masë dhe nganjëherë edhe në turmë. Gjithmonë mundohem tu them gazetarëve që të jenë njerëz dhe të mendojnë për njeriun. Kjo është media më e saktë. Kjo është media më humane dhe më e drejtë.
Ju merr malli për radion?
E kam pëlqyer shumë punën në radio, pasi kam punuar me të, që në fëmijëri, kur isha vetëm 9 vjeç. Por u detyrova ta lë përpara 20 vjetësh, ndërsa prezantoja emisionin e mëngjesit. Më pushuan nga puna për mospërputhje mendimesh politike. Mua më pëlqente radio, është e dashur, intime, është aparati i fantazisë. Por nuk mendoj që mund të kthehem sot dhe të punoj sërish në një sistem, kaq të madh, pasi kam provuar shijen e ëmbël të të shkruarit libra. 10 orë në ditë, në një dhomë, vetëm, duke shkruar, duke fantazuar. Është shumë e vështirë ta konkurrosh këtë ndjesi.
Ju ka ngelur akoma zakoni i të lexuarit me zë librat tuaj?
Poooo, bravo! Ke bërë shumë kërkime rreth meje. Gjithmonë kur unë përfundoj së shkruari një libër, e lexoj me zë. Ose për vete, ose ia lexoj dikujt tjetër. Pasi mendoj se, kur lexoj me zë, papritur dëgjoj se si do ta dëgjojë lexuesi, me veshin e tij të brendshëm. Muzika e tekstit dhe shumë gabime apo probleme që mund të ketë teksti, dalin në pah. Librin, “Gruaja që i arratisej lajmit të keq”, e kam lexuar për gati një muaj e gjysmë, pasi është libër i trashë. A e di që Floberi qëndronte në dritare dhe i recitonte me zë të lartë librat e tij? Për fatin e keq të komshinjve, besoj. Unë jam shumë më i këndshëm me fqinjët e mi. Nuk ua bërtas atyre, librat. Vetëm gruas, ose vetvetes.
Po librat e tjerë, librat që ju pëlqejnë shumë, keni nevojë t’i lexoni me zë?
Jo, jo. Ato libra unë i lexoj me veshin e brendshëm. Vetëm librat e mi i lexoj me zë.
Cilat janë librat që ju pëlqejnë më shumë, autorët që doni dhe i keni me vete gjithmonë?
Ka, ka shumë. Janë natyrisht shkrimtarët izraelitë Amos Oz dhe A.B Yehoshua, që kanë ndikuar shumë tek unë kur isha shkrimtar i ri. Kafka është një shkrimtar shumë i rëndësishëm për mua, Bruno Shulç, shkrimtar hebre, vrarë gjatë holokaustit. Më pëlqen kanadezja Alice Munro, Margaret Atwood më pëlqen. Mua më pëlqen edhe shkrimtari gjerman Heinrich Bell. Vazhdoj të pëlqej dhe të zbuloj shkrimtarë. Unë gjithmonë ndjej, kur zbuloj shkrimtarë të mirë të rinj, sikur hyj në një fushë magnetike të pashkelur më parë dhe shumë grimca brenda meje, për ekzistencën e te cilave nuk kisha asnjë ide më parë, fillojnë të lundrojnë në ajër dhe t’i bashkohen këtij autori të ri. Kjo është ndjesia.
Po shkrimtarë arabë, a lexoni?
Ka disa shkrimtarë arabë që më pëlqejnë dhe që janë të përkthyer në hebraisht. Si shkrimtaret Eltayeb Salih, Nagib Mahfuz, dhe miku im Izzat Ghazzawi që vdiq. Është edhe një shkrimtare e shkëlqyer libaneze që jeton në Paris, Hoda Barakad.
Ndihmon letërsia për të komunikuar më mirë me njerëzit? Ndihmon letërsia më shumë se media? A është letërsia një urë më e mirë për të bashkuar dhe njohur?
Unë mendoj se po. Mendoj se letërsia na ndihmon të kuptojmë se si është të jesh një njeri tjetër, jo vetëm izraelit që jeton në Izrael dhe palestinez që jeton në Palestinë, apo kinez në Kinë. Të jep mundësinë të kuptosh si është të jesh grua, të jesh fëmijë, të jesh një njeri tjetër, që është shumë ndryshe nga ty. Kur shkrova njërin nga librat e mi, i cili flet rreth një familje të vogël në Jeruzalem dhe titullohet “Libri i gramatikës së brendshme”, përpara se ta publikoja, ia dhashë babait tim që ta lexonte. Libri bënte fjalë për familjen tonë. Babai im e lexoi dhe më tha që me të vërtetë është libër i bukur, por a mendoja unë se ky libër do kuptohej nga njerëz të tjerë jashtë familjes sonë? Dhe sot çdo herë që më vjen një përkthim i këtij libri nga Finlanda, Kina, Japonia apo Egjipti, unë ja çoj atë babait tim dhe i them: E shikon, ata e kuptojnë. Kjo gjë më lumturon pa masë, kur njerëz nga vende të tjera, ku unë s’kam shkelur ndonjëherë, më shkruajnë letra dhe më thonë: “Ke shkruar jetën time. Ky jam unë dhe kjo është jeta ime”. Ndoshta kjo është fuqia që mbart letërsia e shkruar.
Çfarë marrëdhënie mbani me ato që ju shkruajnë letra?
Unë gjithmonë i përgjigjem të gjitha letrave në gjuhët që unë kuptoj. Ndiej dëshirën të falenderoj ata njerëz që kanë marrë mundimin, të blejnë, lexojnë librin tim dhe pastaj të ulen dhe të më shkruajnë. Kështu që natyrisht i kthej përgjigje të gjitha letrave. Nuk hyj në korrespondenca të mëtejshme, se pastaj nuk do më ngelë më kohë për të shkruar libra. Por ndiej kënaqësi të madhe kur marr letra nga vende shumë të largëta. Libri, “Gruaja që i arratisej lajmit të keq” ka marrë reagimet më të mëdha. Më së shumti nga gra nga e gjithë bota që më kanë shkruar se Ora janë ato. Ky fakt gjithmonë më emocionon, kur brenda të njëjtës ditë mund të marr letër nga Finlanda dhe Brazili, nga dy gra që nuk e njohin njëra-tjetrën dhe shkruajnë që Ora janë ato dhe kjo është jeta e tyre. Kjo është mjaft e çuditshme por është fakt dhe është e bukur.
Flasim pak për Orën. Kush është Ora për ju?
Ora ka brenda saj 2 ose 3 gra që unë njoh dhe që i dua shumë. Ajo është një grua mjaft izraelite në frymën e saj, jetën e saj. Shumë e ndjeshme, shumë impulsive, shumë debatuese, shumë familjare dhe sensuale. Nganjëherë ajo bën gabime të pafalshme nga mungesa e taktit. Bën gjëra të tmerrshme ngaqë është kaq impulsive dhe jo përherë mendon rreth asaj që bën. Ajo është shumë prindërore, shumë femërore. Me pak fjalë, unë e dua shumë atë.
Si janë gratë izraelite që ju njihni, këto gra janë të gjitha si Ora, me përroin e ndërgjegjes në transmetim të drejtpërdrejt?
Po, po ka shumë gra si Ora. Kuptohet që jo fiks si ajo në çdo aspekt. Por shumë lexuese izraelite e kanë parë veten si Ora edhe për shkak të gjendjes specifike të Izraelit, ku nëna dërgon djalin e saj në luftë, që është diçka shumë izraelite. Edhe për shkak të dilemës: ku nga njëra anë ne dimë që duhet të vetëmbrohemi, dhe që duhet të kemi ushtri të fuqishme dhe nga ana tjetër, ne nuk do të donim t’i dërgonim fëmijët në ushtri. Duam t’i dërgojmë fëmijët në universitete, në dashuri, në krijimtari. Por në fakt i dërgojmë në ushtri. Dhe gjithmonë jemi prindër në dilemë. Nga njëra anë duam të rrisim fëmijë të hapur dhe që besojnë tek tjetri, fëmijë plot shpresë në të ardhmen e tyre, jo dyshues apo gjithë kohës në gatishmëri. Nga ana tjetër, ne mendojmë që po t’i rrisim fëmijët kështu, nuk i përgatisim ata për dhunën dhe situatën këtu. Na duket sikur i braktisim ata në fatin e tyre, nëse nuk i përgatisim për të qenë luftëtarë. Unë nuk dua që ne të rrisim fëmijë luftëtarë, unë dua që të rrisim fëmijë pa koracë hekuri rreth trupit.
Unë e shikoja librin tuaj në rrugët e Jeruzalemit dje. Shikoja fëmijë të vegjël dhe mendoja për Oferin i cili e mbushte me pellusha krevatin për t’u mbrojtur nga arabët, kur ishte i vogël….
Po, po edhe Oferi është fëmijë tipik izraelit. Frikërat e tij janë mjaft izraelite, rruga e tij për të përballuar këto frikëra është mjaft izraelite. Kjo në fakt është histori tipike për një familje izraelite. Për një familje plot qëllime të mira, një familje shumë e majtë, në fakt me ideale njerëzore, humane, mjaft të qarta. Një familje që ndryshon për shkak të rrethanave dhe situatës. Dhe kthehet në një familje të ngurtë, dyshuese, luftarake.
Po në fund, a ia del dot si Ora, t’i shmangësh një lajmi të keq duke i ikur atij, duke mos qenë atje në shtëpi kur ai vjen?
Unë jo. Unë qëndrova dhe prita në shtëpi. Ndoshta kjo është edhe arsyeja që pastaj u ula dhe shkrova për Orën që arratisej.
Ju thoni se librat, nëse nuk e ndryshoni autorin e tyre, nuk ia vlejnë të shkruajnë. Si e ndryshoi David Grossman librin me titull “Gruaja që i arratisej lajmit të keq”.
Çdo libër ndryshon tek unë diçka. Ky libër më ka ndihmuar të kuptoj gjendjen time personale dhe atë të Izraelit në një mënyrë që asnjë libër që kisha shkruar më parë nuk e kishte bërë. Të kuptoja vështirësinë e madhe të situatës ku ndodhet Izraeli, tragjedinë izraelite dhe se sa pozitive është për ne, në mënyrën më kuptimplote, arritja e paqes. Jo vetëm për të zgjidhur problemet territoriale, apo të sigurimit, por me të vërtetë për të na rikthyer neve jetën, në kuptimin më të thjeshtë, më të drejtpërdrejt, më njerëzore të fjalës. Pasi, deri më sot, kemi jetuar paralelisht me jetën që duhej të jetonim. Ka ardhur koha që të jetojmë vetë jetën. Unë jam i sigurt që ti, kur erdhe për herë të parë në Izrael, je mahnitur. Edhe këtë herë je mahnitur, kur ke parë se sa i mrekullueshëm është ky vend, plot jetë dhe energji. Dhe është e vërtetë që Izraeli është një vend mjaft mbresëlënës, plot pozitivitet, spiritualitet. I mbushur me energji, me diell, me shpirt. Por vetëm një izraelit mund ta kuptojë që e gjitha kjo mbivendoset mbi një humnerë shumë të madhe, mbi hijen e vdekjes, të frikës për ekzistencë. Ndoshta prej kësaj frike për vetë jetën, jeta tek izraelitët ka këtë intensitet. Unë mendoj që ne mund të bëjmë një jetë shumë herë më të mirë, me më shumë kuptim, kur të ketë paqe. Kur të mos frikësohemi më.
Sepse ju nuk e keni luksin e të jetuar në dëshpërim, siç shpreheni.
Është shumë e lehtë për t’u dëshpëruar. Shikoj rreth meje shumë njerëz të dëshpëruar dhe cinikë. Por unë mendoj që të qenit i dëshpëruar është mjaft poshtëruese. Unë s’dua të ndihem kurban i dëshpërimit tim. Ne kemi qenë kurbanë të holokaustit. Izraeli u krijua që të mos jemi përsëri kurbanë. Shiko çfarë vendi është ky: kemi ushtrinë më të fuqishme në rajon, kemi arritjet më të mëdha që mund të ketë një vend. Me të vërtetë është e vështirë për t’u besuar që një vend kaq i vogël ka pasur gjithë këto arritje në kaq fusha; në bujqësi, në industri, në teknologji, në kulturë, në krijimin e një gjuhe të re, në ndërtimin e demokracisë në një zonë, ku nuk ekziston demokracia. E megjithë këto arritje, ne përsëri e shikojmë veten si kurban të situatës, të armiqve tanë, të shqetësimeve tona. Nuk duhet të jetë kështu. Ne duhet të përdorim këtë fuqi të madhe ushtarake që kemi, për të ndryshuar këtë situatë, për të arritur paqen dhe për të ndaluar së qeni kurbanë. Në mënyrë personale, shkrimi është për mua zgjidhja për të mos u ndjerë kurban. Kjo është rruga ime për ta çliruar veten. Nuk ka situata pa shpresë, gjithmonë ka diçka se çfarë të bësh, gjithmonë. Edhe kur ti ndodhesh në një kamp përqendrimi, ti mund të bësh një veprim të vogël, duke i dhënë gjysmën e fetës tënde të bukës një mikut tënd. Papritur ti nuk je më kurban. Brenda kampit të përqendrimit ti u bëre për një moment, njeri i lirë. Dhe flas kur ishim të dobët, por imagjino tani që jemi kaq të fortë. Në këtë situatë ku ndodhet Izraeli, ne nuk duhet të jemi kurbanë të frikës sonë nga e kaluara, kurbanë të dhunës së fqinjëve tanë. Duhet të ndryshojmë. Të gjejmë guximin për ta bërë këtë.
Është “Gruaja që i arratisej lajmit të keq” libri më i rëndësishëm i jetës suaj?
Jo, nuk besoj. Unë mendoj që gjatë jetës së një shkrimtari, e gjithë krijimtaria e tij është e rëndësishme. Çdo libër që kam shkruar ka qenë i rëndësishëm, pasi ai ka qenë përshkrimi i një periudhe të Izraelit dhe pak i jetës sime. Librat e mi kanë treguar gjëra rreth meje dhe realitetit tim. “Gruaja që i arratisej lajmit të keq” është libër që unë mendoj se arrita të shkruaj edhe në mënyrën më të përgjithshme, si një izraelit, edhe në mënyrën më intime, si një njeri në konflikt. Por, nëse do të them që ky libër është më i rëndësishmi për mua, atëherë të gjithë librat e tjerë të mi, do të bëheshin xhelozë.
Kur një njeri humbet një pjesë të dashur të jetës së tij, një njeri të dashur, i pushon zemra. Si ia dolët ju, z.Grossman?
Jeta ka forcën e saj, ne kemi fëmijë të tjerë dhe kemi edhe gjëra të tjera për të cilat ia vlen të jetosh. Ne kemi miq mjaft të mirë, gruaja ime kujdeset për njerëz të tjerë, pasi është psikologe. Unë mendoj që të kujdesesh dhe t’i përkushtohesh tjetrit, bën që në fund kjo të të rikthehet ty dhe të të mbushë. Gjej shumë kuptim në jetë dhe fuqi duke shkruar. Dhe bashkë me gruan time mësojmë të jetojmë me këtë situatë.
Ka njerëz që po ju dëgjojnë që kanë humbur njerëz shumë të dashur dhe mendojnë se është më e lehtë të kalosh dhimbjen kur je shkrimtar. Po kur nuk di të shkruash dhe vuan shumë për ata që të humbasin, çfarë duhet të bësh, si të jetosh pa ta pastaj?
Nuk e di, mendoj që çdo njeri në mënyrën e vet, kur i ndodh diçka e tillë, mundohet të gjejë kuptim në jetën e tij. Kjo i jep atij ndjesinë që ekziston ende.
Ka urrejtje tek ju, kur ju kujtohet lufta me Libanin, lufta që ju mori djalin?
Nganjëherë po. Edhe unë njeri jam. Nganjëherë ndjej urrejtje. Më shumë ndjej mllef, pse u zhvillua kjo luftë. Urrej mënyrën se si ajo u menaxhua. Udhëheqësit e Hezbollahut e filluan këtë luftë, në fund të fundit. Por unë, që para shumë vitesh, kur kjo ndodhi, e kuptova që po të urreja, nuk do arrija ta ndjeja dhe të komunikoja me djalin tim. Do e humbisja. Dhe unë dua të kem kontakt me djalin tim. Urrejtja dhe mllefi më largojnë nga djali im, ato nuk me çojnë askund. Nuk më ndihmojnë për asgjë. Janë këshilltare të këqija, nëse do të dëshironim që një ditë ta zgjidhim këtë konflikt. Që të mos ketë më luftëra duhet të heqim dorë nga mllefi, duhet të mendojmë rreth mundësive të tjera që kemi ne si njerëz.
Po ndonjë inat me veten tuaj a keni, kur mendoni që nuk e ndaluat dot atë luftë dhe ju mund të bënit diçka për ta ndaluar atë luftë me Libanin në 2006?
Shiko, unë mendoj që nëse është dikush në Izrael që pothuajse për 30 vjet ka bërë gjithçka që ka pasur në dorë për të penguar luftërat dhe për të zgjidhur këtë konflikt midis nesh dhe arabëve, atëherë natyrisht që unë jam një prej atij grushti njerëzish. Dy ditë përpara se djali im të vritej, mora pjesë në një konferencë për shtyp me Amos Oz dhe A.B. Yehoshua. I tërhoqëm vëmendjen qeverisë izraelite për ta ndërprerë menjëherë luftën me Libanin. Unë mendoj që kam bërë gjithçka që kam patur mundësi, çdo gjë që një njeri mund të bëjë në situata të tilla. Nëse do kishte shumë të tjerë që do të vepronin kështu, ndoshta nuk do kishim arritur në një situatë të tillë./dritare.net
