Vajza e Sabri Godos: Ju rrëfej tim atë, gabimet që bëmë me shkrimet

Teksa na rrëfen marrëdhënien e saj me prindërit, gjithçka e nis nga martesa e të atit me mamanë e saj, pas së cilës Sabri Godon e përjashtuan nga partia për t’i lënë një njollë, që do ta ndiqte tërë jetën nga mbrapa. E megjithatë, shkrimtarja shton se, babai i saj këtë gjë nuk e përmendi asnjëherë. Si pakkush, prindërit e saj zgjodhën që të vuanin në heshtje, pa u ankuar për punët e rënda, që do të bënin gjatë viteve, që do të pasonin. Por, duke mbështetur fort njëri-tjetrin në këtë rrugëtim të vështirë duhet edhe të përgatisnin për të qenë të denja në jetë dy vajzat, Ermira dhe Anila Godo. Gjithçka për Sabri Godon do të ndryshonte në fillim të viteve ’90-të. Asokohe kur ai lëvizte nëpër shtëpi, duke thënë: “Kur të vijnë studentët?”.

Zonja Jorgo, për më shumë se 25 vite ju i keni munguar lexuesit. Përse vendosët që të riktheheni me librin me tregime “Koha e gështenjave” 

Siç e dini kam shkruar tre vëllime me tregime para viteve ’90-të, me entuziazmin e një të reje, e cila pandeh se bota do të flasë për të, gjë që ndali papritur pikërisht në këtë vit. Është e pajustifikueshme një mungesë kaq e gjatë, kur letërsia është gjëja që më mbush shpirtin. Them se përmbysja e madhe, që shkaktoi rënien e sistemit komunist ishte një ngjarje e madhërishme, e bukur, por edhe tragjike e tronditëse. Bota shkonte përpara me shpejtësi dhe unë kisha mbajtur këmbët. Të shkruaje në atë kohë më dukej një kotësi, asnjë fjalë nuk mund të ishte në lartësinë e asaj që po ndodhte. Mendoj se kjo ishte një kohë hutimi për të gjithë njerëzit e letrave e të artit. Ishte vështirë të krijoje e të vëzhgoje, duke qenë pjesë e vorbullës. Por, për mua ky hutim zgjati tej asaj që pritej. Secili ka arsyet e veta të rëndësishme, të cilave u kushton kohën e çmuar. Kur gjërat filluan të kthjellohen dhe ujërat të ulen, të shkruarit erdhi në mënyrë të natyrshme.

Sa kohë ju ka marrë ky libër?

Nuk mund të them se ka një kohë të matshme, sepse shumë materiale kanë qenë të shpërndara pa kujdes, ose të lëna përgjysmë, si të pavlera. Ndoshta dy vjet për t’i mbledhur e ripunuar.

Përse i vendosët si titull, “Koha e gështenjave”?

Ndoshta është titull pak përgjithësues. Por, gështenja më krijon gjithnjë ndjesinë e ngrohtësisë së familjes. Ndoshta, për shkak të zjarrit. Personazhi kryesor, që ka vuajtur presionin psikologjik të përndjekjes e të metodave të rekrutimit, kërkon të gjejë paqe e strehë në rikthimin në shtëpi. Është koha e gështenjave. Zhurma e krisjes së një gështenje që hapet pas hapave të tij, është e lehtë, gati e pandjeshme, dhe për një çast e njëjtë me zhurmën që ndjen pas vetes një njeri i ndjekur nga një hije. Ndoshta, ky është një paralelizëm, që nuk vihet re haptas, por që ndjehet. Vështirë që njeriu të gjente paqe në një sistem të tillë përndjekës.

Tregimet tuaja shtrihen në dy kohë krejt të ndryshme. Personazhet gjithashtu. Pse?

Po, dy kohë të ndryshme të një jete të tërë, që kanë të përbashkët vetëm pikën e shkëputjes. Janë tregime që hidhen nga njëra degë në tjetrën dhe shpesh personazhet s’kanë asnjë ngjashmëri me njëri-tjetrin. Por mendoj se ka një fill që i lidh. Në njërin krah është përpjekja e mundimshme e njeriut për të mbijetuar në diktaturë dhe për të dalë i padeformuar mendërisht e shpirtërisht. Shpesh nuk ja ka dalë. Në krahun tjetër kemi përpjekjet e njeriut për t’i qëndruar një lloji tjetër shtrëngimi që vjen nga arroganca, prepotenca e përçmimi i njeriut të  fortë të pushtetshëm në një demokraci të thyeshme. Shpesh ja del. Në fund të fundit gjërat shkojnë përpara edhe pse me hapa të vegjël.

Tek tregimi “Për shkak të Stalinit”, duket sikur përshkruani realitetin e atyre viteve... 

Unë atëherë isha krejt fëmijë, dhe nuk kuptoja pse tërë kohën më vinin gishtin mbi buzë për të më thënë “Mos fol”. Më dukej se isha gjithnjë e mërdhitur, nën një hije, që shtrihej mbi gjithë njerëzit rrotull dhe i bënte të ecnin në majë të gishtave e të mos ngrinin zërin kurrë. Një hije që u trupëzua ngadalë me kalimin e viteve dhe mori formën e njerëzve të bronztë, që mbinin në çdo rrugë, në çdo lulishte, në çdo shkollë. Unë kam qenë dhjetë vjeçe kur nisa të kuptoja, se “baba Stalini” na përgjonte ngado që të kthenim sytë. Në bronz, në mermer, në mure, në libra. Na jepte porosi nga varri! Njerëzit jetonin në një zhguall terrori, formën e të cilit ata morën. Ishte e pamundur të nxirrje kokën prej tij. Nuk e shpjegoj dot pse këtë periudhë e identifikoj më fort me figurën e Stalinit.

A mund të themi se ky tregim është autobiografik?

Nuk është thjesht autobiografik. Jam përpjekur të kujtoj përmes tij jetën e të gjithë bashkëmoshatarëve të mi, që jetuan atë periudhë diktature të pashoqe. Asnjeri nuk i shpëtoi shtrembërimit që iu bë natyrës njerëzore, kush më shumë dhe kush më pak. Sidomos, shtrembërimin e të kuptuarit dhe të të ndjerit të gjërave, gjë që shumë njerëz nuk e kapërcyen dot!

Lidhja juaj me letërsinë nuk është rastësore. Babai juaj, zoti Sabri Godo, ka qenë gjithashtu shkrimtar...

Nuk është vetëm zoti Sabri që përfaqëson letrat në familjen tonë. Ai është ndoshta i “fundmi i mohikanëve”, nëse ndonjë nga nipërit nuk do ndjekë rrugën e tij. Ai rrjedh nga një familje patriotësh, mendimtarësh, shkencëtarësh e luftëtarësh të mëdhenj. Dihet historia e vëllezërve Toto, dajave të tij. Në krahun tjetër, qëndron familja e shquar e nënës sime, Vrionasit, njerëz të letrave, të kulturës, politikanë patriotë. Ky ka qenë fati im i mirë, të rritem në një ambient njerëzish me vlera, edhe pse shpesh mund të veçoheshe nga turma për shkak të kësaj.

Si ka qenë marrëdhënia juaj me prindërit?

Siç ju thashë, nëna ime vjen nga kjo familje e madhe “e deklasuar”. Në moshën trembëdhjetë vjeçe ajo humbi gjithçka brenda një dite, familjen dhe pasurinë. Megjithatë, ajo është një grua me një kulturë të gjerë, po sidomos me një shpirt të pathyeshëm, edhe pse delikate në sjellje, dhe përballoi çdo gjë me buzë në gaz e me hir. U martua me babanë tim në moshën 18 vjeçe, ndërsa ai ishte 20 vjeç. Për shkak të martesës babanë e përjashtuan nga partia, dhe kjo ishte një njollë që të ndiqte pas tërë jetën e nuk kish të larë. Filloi një kalvar i gjatë që zgjati një jetë. Por, ai nuk e zuri kurrë në gojë këtë. Ndërsa, ime më nuk u ankua kurrë për punët e rënda, që është detyruar të bëjë gjatë gjithë jetës, përkundrazi është përpjekur të shohë te njerëzit e thjeshtë më të mirën, që mund të nxirrte prej tyre. Ata e mbështetën fort njëri-tjetrin në këtë rrugëtim të vështirë, duke na e bërë jetën të denjë, mua, sime motre dhe gjithë njerëzve, që kishin nën kujdes.

Çfarë ndryshoi në jetën e babait në vitet e demokracisë?

Ai filloi ta ndjente ndryshimin në trup që në muajt e verës të atij vitit. E kujtoj tek ecte nëpër shtëpi dhe thoshte si me vete: “Kur të vijnë studentët!”. Ai kishte besim të patundur se rinia do të shpërthente dyert. Dhe ashtu ndodhi. Por, gjërat nuk shkuan aq lehtë sa u pandeh në fillim. Ai kishte durim prej stoiku dhe i priste gjërat në kohën e vet. Thoshte gjithnjë atë që duhej, edhe pse shpesh rrezikonte, të keqkuptohej nga njerëzit, që nuk kishin durimin t’i shihnin gjërat në kohë dhe e donin ndryshimin në vrap e sipër. Ai kishte nuhatjen e fortë të politikanit, dhe kishte lexuar mjaft. T’u thoshe njerëzve në ato ditë euforie, që do të hyjmë në Evropë pas tridhjetëvjetëve, ishte diçka e rëndë. Po ai nuk gënjente kurrë. Dhe kjo u kuptua më pas.

Vendimi i tij, për t’u përfshirë në politikë, si erdhi?

Ai hyri në politikë me një mendim shumë të qartë: duhej të bënte diçka për këtë vend, bashkë me të tjerët. Pastaj të merreshe me politikë, ishte një traditë e familjes. Të kalosh nga një diktaturë 50-vjeçare, në një demokraci pa kufij, në një lloj shthurje lirie, mbartte rreziqet e veta. Ai krijoi Partinë Republikane me një program të qartë e të drejtë të mbështetur mbi disa piketa themeli mbi të cilat mund të zgjidheshin shumë probleme, siç ishte veçanërisht e drejta e pronës, që edhe sot ka mbetur ende pezull. Aq fort punoi gjatë këtyre njëzet vjetëve të fundit të jetës, duke vënë çdo ditë diçka nga vetja me një energji të habitshme, sa letërsia mbeti mënjanë. Gabimi i tij ishte se nuk mbajti shënime për gjithçka bëri ato vite. Dhe gabimi ynë, sidomos imi ishte se nuk arkivova asgjë nga shkrimet e tij, si publicist e gazetar, gjatë njëzet vjetëve, sepse nuk e mendoja largimin e tij nga jeta. Tani më duhet një punë kolosale të mbledh qindra për të mos thënë mijëra artikuj, që kanë në thelb tërë përpjekjet e tij në vitet e nxehta të demokracisë. Po me siguri do ta nxjerr në krye.

Vajza riboton librin e të atit: Të rinjtë të mos e humbasin ditën kot

Sabri Godo u rikthehej herë pas here materialeve që shkruante, sepse ishte i vendosur që t’u shkonte gjërave deri në fund. Për ribotimin e librit “Koha e njeriut” me titull “Rrathët e dervishit”, të cilin e rishikoi gjatë pesë viteve të fundit të jetës, është kujdesur vajza e tij, shkrimtarja Ermira Godo Jorgo. Ajo, teksa na tregon për ribotimin e librit të të atit, brezin të ri u drejtohet me një këshillë, të cilën e ka trashëguar nga i ati:“Mos e humbisni kohën kot, por jepni maksimumin e kohës, asaj që keni në shpirt”.

Sapo ka dalë nga shtypi romani i Sabri Godos “Rrathët e dervishit”. Ç’mund të na thoni për këtë ribotim të librit “Koha e njeriut”?

Në katër pesë vitet e fundit të jetës së tij, nisi të rishkruante dy romanet e tij, “Plaku i Butkës” dhe “Koha e njeriut”, (Rrathët e Dervishit) siç kish bërë edhe më parë me veprat e tjera. Sepse, ai ju rikthehej gjërave që shkruante, duke kërkuar të vërtetën deri në fund, derisa të thoshte: “Tani ky është një libër i mirë”. U kujdesa që të ribotohen të dy, gjithnjë me mbështetjen e shtëpisë botuese “Tirana Times”.

Ju, si e vlerësoni letërsinë shqipe të pas viteve ’90?

Të jem e sinqertë nuk i kam lexuar shumë shkrimtarët e rinj shqiptarë. Kjo nuk është gjë e mirë, sepse kështu edhe librin tim, nuk kanë përse ta lexojnë (edhe pse nuk jam e re)! Ne jemi edukuar me letërsinë klasike sidomos atë ruse, angleze e franceze dhe kemi një mënyrë të menduari e të ndjeri ndryshe. Nga aq sa kam mundur të lexoj, them se ka shumë shkrime pa vlerë, thjesht komerciale dhe kjo i bën një dëm të madh rinisë. Por shoh me admirim edhe shkrimtarë e poetë të rinj që të habisin me fuqinë e fjalës dhe të mendimit, edhe pse shpesh lundrojnë me shpejtësi në hapësira të tjera, të panjohura për mua. Them se letërsia do ta gjejë shtratin e vet në kohën që jeton.

A keni një mesazh për të gjithë ata të rinj, që dëshirojnë të shkruajnë?

Nuk kam qejf të jap këshilla, pa m’i kërkuar njeri. Sidoqoftë do t’ju përcjell një këshillë që e kam trashëgim. Të mos e humbasin ditën kot, t’i jap maksimumin e kohës, asaj që kanë shpirt. Njeriu e kupton që koha ka ikur vetëm, kur ka ikur. Unë vetë humba shumë gjatë këtyre viteve, që lashë mënjanë shkrimin. Nuk pashë si lindi e u zhvillua kjo letërsi e re, dhe kjo është si të mos vësh re rritjen e fëmijës. Dhe humba lidhjet me njerëzit e letrave, gjë që po përpiqem ta vendos prapë.

Kush është Ermira Godo Jorgo?

Ermira Godo Jorgo ka lindur në Tiranë më 1953. Është diplomuar në Universitetin e Tiranës, në Arkitekturë, profesion që e ushtron prej vitit 1976. Ka botuar vëllimet me tregime “Mëngjeset e para”, (1981), “Një copë tokë që s’kish të ngopur” (1985), me të cilët është nderuar me çmime në konkurse kombëtare. Në vitin 1989 boton vëllimin e dytë me novela “Nata e dytë”. I rikthehet letrave pas një periudhe të gjatë mungese me “Kohë e gështenjave” (Tirana Times 2016)./Shekulli- Veleria Dedaj