Çfarë është 29 Nëntori dhe roli i Enver Hoxhës, sipas historianëve

Në 70 vjetorin e Çlirimit të Shqipërisë, gazetarja Rudina Xhunga realizoi këtë intervistë të gjatë me historianët Paskal Milo dhe Romeo Gurakuqi, gjeneralin Rrahman Parllaku dhe ish drejtorin e Muzeut, Melsi Labi. Më poshtë po e sjellim të plotë, shkëputur nga libri i Rudina Xhungës, “Fletorja e Luftës”, në përkujtim të luftës që solli çlirimin.

Çfarë është 29 Nëntori?

Romeo Gurakuqi: Është dita e tërheqjes së ushtri-së gjermane nga Shqipëria. Është dita kur nuk përfundoi ballafaqimi ndërmjet Ushtrisë Nacionalçlirimtare shqip-tare të drejtuar nga Enver Hoxha dhe pushtuesit.

Por kjo nuk shënoi fundin e luftës civile në Shqipëri. Lufta civile në Shqipëri, që ka filluar në nëntorin e viti ‘43 do të zgjaste për një periudhë të gjatë kohore, drejt fundit të vitit ‘44, gjatë gjithë rrjedhës së ’45-ës, derisa pushteti komunist do të instalohej automatikisht. Gjatë kësaj periudhe ndodhi procesi i rishkëputjes së Koso-vës nga Shqipëria, procesi i rishkëputjes së Malësisë nga Shqipëria, procesi i bashkëpunimit me Ushtrinë Nacio-nalçlirimtare Shqiptare të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Jugosllave që solli zhbërjen e popullit shqiptar të Koso-vës dhe sjelljen e përdhunshme të mbi 30 mijë kosovarëve nga Prizreni në drejtim të Kukësit, Fushë Arrëzit, Pukës etj.

Ne duhet të jemi shumë të kujdesshëm se si do ta festojmë sivjet 29 Nëntorin, si një moment lirie, por edhe si një moment reflektimi. Duhet të përkrahim pikëpamjet liberatore dhe veprimtarinë liberatore, por njëkohësisht duhet të reflektojmë për atë çfarë solli ajo.

Paskal Milo: Në 29 nëntor nuk u arrit vetë largi-mi i ushtrisë gjermane nga vendi. Ky është një koncept historik tejet i gabuar, përmbys të gjithë kontributin e shqiptarëve, të atyre mijëra e mijëra dëshmorëve që derdhën gjakun e tyre për atë 29 nëntor dhe kjo është një padrejtësi totale. Ta konceptoni 29 nëntorin në këtë formë, është të vrasësh pjesën më të mirë të historisë së kombit shqiptar të shekullit 20, së bashku me ngjarje të tjera të rëndësishme kombëtare. Çlirimin e Shqipërisë nuk e bën 2000 apo 2500 komunistë, çlirimin e Shqipërisë e kanë bërë 70 mijë luftëtarë të organizuar në formacio-net luftarake, e ka bërë gjaku i tyre dhe kontributi i tyre. Ai gjak i derdhur e nxori Shqipërinë faqebardhë përpara botës, se përndryshe në Konferencën e Paqes të Parisit, në vitin 1946, po të mos ishte kjo luftë, e di ku do ishim ne? Në vendin e të mundurve. Do të ishim në krah me Bullgarinë, Hungarinë, me Rumaninë dhe do të na e kishin marrë pa dyshim Shqipërinë e Jugut. Ashtu siç ua morën vendeve të lartpërmendura territoret dhe ua dhanë fituesve, edhe Shqipërisë do t’i ishte marrë Shqi-përia e Jugut. Luftën duhet ta ndajmë nga diktatura. Diktaturën e kemi dënuar dhe e dënojmë, luftën e kemi nderuar dhe duhet ta nderojmë. Sepse na nderoi para botës, na çliroi dhe na nderoi.

Rrahman Parllaku: Kam përgatitur tri parada dhe të tria janë bërë më 29 Nëntor. Është absolute që Shqi-përinë e çliruan ata që luftuan dhe derdhën gjak. Atë ditë që është çliruar Shqipëria unë kam marrë urdhër për të vazhduar në Sanxhak me Divizionin e Pestë. Një plagë e kam marrë në Kurvelesh dhe një në Junik të Pejës. Pa Luftën Nacionalçlirimtare të Kosovës, Kosova nuk do të ishte. Fuqitë e Mëdha vendosën që shtetet që kanë qenë në krahun e Boshtit fashist, do t’iu merreshin territoret. Unë shkova dhe gjeta në Kosovë Divizionin “Skëndër-bej” me 11 mijë veta, që mbronte rrugët e tërheqjes së gjermanëve, ata pastaj erdhën në divizionin tim, 1600 veta. Edhe ne, nga kjo luftë, morëm Sazanin. Pa këtë luftë do të ishin në pikëpyetje kufijtë e Shqipërisë. Pse lanë anglezët të diskutonin kufijtë e Shqipërisë në Konfe-rencën e Paqes? Vojvodina iku, bregdeti dalmat iku. Kosova trajtohej si vend bashkëpunëtor i fashizmit. Jalta vendosi se kufijtë e shteteve pjesëmarrëse në luftën Anti-fashiste nuk preken. Lufta bëri që ne të mos prekeshim.

Romeo Gurakuqi: Tekstet arrijmë t’i lexojmë të gjithë njësoj. Dimë të lexojmë shumë mirë kujtimet e disa prej dëshmitarëve shumë të rëndësishëm e të paan-shëm të luftës në Shqipëri, një seri kujtimesh të për-kthyera në gjuhën shqipe. Lexojmë shumë qartë edhe veprën e Bernd Fischer-it për Shqipërinë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Duke filluar nga muaji nëntor, me prishjen e Marrëveshjes së Mukjes dhe me shpalljen e luftës civile nga ana e Enver Hoxhës, lufta e Ushtri-së Nacionalçlirimtare është drejtuar jo vetëm kundër okupatorit, por kundër të gjithëve, madje këtë nuk e ka mohuar as Enver Hoxha. Ai ka folur për një revolucion, revolucion krejtësisht të majtë, që ka pasur përballë jo vetëm armikun, por të gjithë të tjerët, përfshi forcat e paanshme, intelektualët, klasën e mesme të shoqërisë shqiptare, Ballin Kombëtar, Legalitetin e drejtuar nga Abaz Kupi, ka pasur përballë Muharrem Bajraktarin, i cili nuk ka qenë bashkëpunëtor me fashizmin e as me nazizmin, ka luftuar me Gani Kryeziun.

Këtu bëhet fjalë për një lëvizje majtiste, e lidhur qartësisht me Ushtrinë Nacionalçlirimtare Jugosllave dhe Partinë Komuniste Jugosllave. Nuk bëhet fjalë për një lëvizje që ka qenë e lidhur me Bllokun Antifashist. Në qoftë se lexojmë raportet britanike, nëse lexojmë Bernd Fischer-in me kujdes, do të kemi një qasje krejtë-sisht të ndryshme.

Enver Hoxha dhe roli i tij

Rrahman Parllaku: Ky vit të jetë viti i pajtimit kombëtar, jo i ndarjes. Si arrihet? Duke dënuar dikta-turën dhe duke mbrojtur luftën. Papa na dha një mësim të madh, për nder të Papës pamë martirët e fesë që mbushën bulevardin. Diktatura duhet dënuar, xhelati nuk duhet vënë bashkë me viktimën, këtu ka pasur një diktaturë që nuk është parë në të gjithë Europën. Hitle-ri ka vrarë të tjerët, po jo gjermanët; Millosheviçi vrau boshnjakët, por jo serbët; Enver Hoxha ka vrarë të tijtë.

Unë në librin që kam shkruar, nuk e kam lënë pa e përmendur Enver Hoxhën. Ai ka qenë komandanti. Por do të flasim edhe për intelektualët që vrau pa gjyq. Do të flasim për të gjithë ata që vrau ai. Dhe do t’i bëjmë të gjitha pyetjet. Kush e bëri luftën? Këto figura, a do të jenë për 70-vjetorin në bulevard, siç u bë me martirët? Sa heronj të popullit janë dënuar?

Paskal Milo: Në këtë 70-vjetor, kontributorët e luftës, të gjithë ata që kanë kontribuar për çlirimin e këtij vendi, të gjithë ata duhet të rehabilitohen. Unë, duke e kaluar të gjithë arkivin për luftën, këtë vit kam parë shumë emra që kanë kontribuar në luftë dhe që pas lufte janë vrarë, janë burgosur. E kam ndjekur rrugën e tyre deri në fatkeqësinë e tyre. Është me të vërtetë për të ardhur shumë keq. Ne luftën duhet ta vlerësojmë, ç’ndodhi pas lufte duhet ta shikojmë, të dënojmë krimet, torturat, burgi-met. Por nuk mundet që, për hir të asaj se çfarë ndodhi pas lufte, të mohojmë luftën. Kjo është e padrejtë.

Romeo Gurakuqi: Ajo çfarë ka ndodhur me 29 nën-torin është produkt i transformimit të luftës për çlirim në një luftë civile që i goditi të gjithë, jo vetëm pushtue-sin, por të gjithë. Ka qenë luftë asgjësuese, janë goditur të gjithë, duke filluar nga forcat nacionaliste, njerëzit e paanshëm.

Melsi Labi: Të gjitha veprimet e mëpasshme, asgjë-simi politik dhe fizik i kundërshtarëve politikë, nuk na japin të drejtën të minimizojmë rolin e Luftës Antifa-shiste Nacionalçlirimtare dhe të të gjithë pjesëmarrësve në të, qofshin këta të Legalitetit, me Ballin Kombëtar, të Frontit Antifashist, luftëtarët, partizanët, grupet gueri-le apo edhe qytetarët që e kanë mbrojtur apo mbështe-tur këtë luftë. Kjo nuk na jep arsye që të themi se kjo luftë nuk e ka rëndësinë e vet; e ka patjetër dhe duhet të festohet në mënyrë sa më madhështore.

Bashkëpunimi i Ballit me gjermanët në dokumente 

Paskal Milo: Dua të nënvizoj, duke iu referuar doku-menteve shumë të sakta angleze, nga viti 1943 e më tej, ku ka një numër të pafund raportesh dhe informacio-nesh në arkivat britanike, por veçanërisht gusht-shtator e fillim tetori, burimet britanike e vënë në dukje shumë qartë bashkëpunimin e Ballit Kombëtar dhe të Legali-tetit me pushtuesin gjerman. Pra, janë burime britanike zyrtare. Ministri i Jashtëm britanik i thotë Churchill-it se nuk kemi ç’të bëjmë më në Shqipëri, atje do të krijohet një qeveri e Frontit Nacionalçlirimtar e do të hyjmë në marrëdhënie me të, se nuk kemi me kë të bashkëpunojmë tjetër. Ky është konkluzioni i britanikëve, madje ata iu lutën dhe e nxitën Abaz Kupin që të luftonte, por Abazi nuk luftoi dhe u detyruan që ta tërhiqnin nga Shqi-përia. Iu lutën dhe e nxitën Ballin Kombëtar që të lufton-te, nuk luftoi, nuk bëri aksione. Anglezët u përpoqën shumë duke i përkrahur. Pasi erdhi misioni i parë brita-nik në maj dhe derisa kanë ikur, kanë luftuar shumë që t’i bënin bashkë. Kjo është e vërteta, por nuk është faji i Frontit Nacionalçlirimtar, sepse të dyja palët mendo-nin për pushtetin, jo vetëm komunistët. Në qoftë se Balli dhe Legaliteti mendonin se do të krijohej situata që do të zbarkonin anglo-amerikanët në Shqipëri, ata mendonin se në këtë rast do t’iu vinte shansi atyre të kishin mbë-shtetje më të madhe.

Dua të shpjegoj se ka dokumente të bollshme që vërtetojnë edhe këtë qëndrim anglez, edhe këtë qënd-rim amerikan, edhe faktin se, në qoftë se forcat e Ballit Kombëtar dhe të Legalitetit do të kishin luftuar fort, do të kishin punuar fort, do të kishim një zgjidhje tjetër në Shqipëri. Ata nuk e bënë këtë gjë dhe është fatkeqësi që ata nuk e bënë, sepse ata, me dashje apo pa dashje, ia lanë rrugën të lirë Partisë Komuniste dhe Ushtrisë Nacionalçlirimtare që të vinin në pushtet. Po të kishin luftuar ata, po të ishin afirmuar si një forcë antifashiste dhe në terren me këmbë të ngulura fort, nuk do të kishte ndodhur ajo që ndodhi pas 29 nëntorit. Ata pritën, bënë politikë kafenesh dhe restorantesh dhe nuk bënë luftë.

Romeo Gurakuqi: Jo, nuk është kështu.

Paskal Milo: Gusht-tetor janë këto dokumente. Ti e di shumë mirë që janë.

Romeo Gurakuqi: Duke filluar nga nëntori, kemi prishjen e Marrëveshjes së Mukjes. Marrëveshja e Muk-jes e iniciuar nga një prej shqiptarëve më të paanshëm, Ihsan Toptani, nipi i Abdi Toptanit.

Paskal Milo: Mos e shtrembëro historinë. Nuk është e Ihsan Toptanit iniciativa, u bë në shtëpinë e Ihsan Toptanit takimi i parë, por nuk është ai që e inicioi.

Romeo Gurakuqi: Ka prishje të Marrëveshjes së Mukjes nga ana e Enver Hoxhës, jo Legalitetit. Legaliteti nuk ka bashkëpunuar me pushtuesin deri në fund.

Paskal Milo:Ka bashkëpunuar në muajt korrik dhe gusht.

Romeo Gurakuqi:Segmente të caktuara të Ballit Kombëtar janë jashtë komandës qendrore, por kanë bashkëpunuar. Ajo çfarë thonë britanikët në mënyrë të qartë, që e sqaron edhe Bernd Fischer-i në disa shkrime, është se për shkak të presionit që iu bë ballistëve, ata nga frika e fshirjeve në masë dhe pa dallim, bënë që gradua-lisht të zhvendoseshin në drejtim të forcave qeverita-re fillimisht e më pas dhe me forcat gjermane. Legalite-ti i drejtuar nga Abaz Kupi, në mënyrë të qëndrueshme ka qenë në lidhje dhe në kontakte të plota me misionin britanik. Arsyeja pse Abaz Kupi nuk ka vijuar luftën në periudhën e pranverës dhe verës së vitit ‘44, është e lidhur pikërisht me urdhrin e Enver Hoxhës për goditjen pa dallim, njëlloj sikundër armikut, edhe kundër të gjithë forcave të tjera. Ky është një dokumentacion i shkruar.

Paskal Milo: Që Enver Hoxha ka dhënë urdhër që ata të goditen, kjo është e vërtetë, por që Abaz Kupi nuk luftoi për muaj të tërë, është e vërtetë gjithashtu. Kush e pengoi? Në qoftë se është një armik i përbashkët, gjith-secili do ta luftojë me mënyrën e vet, por duhet ta luftojë.

Romeo Gurakuqi: Forcat partizane kanë luftuar edhe pushtuesin, por mbi të gjitha forcat partizane kanë luftuar shqiptarët.

R. XH: Sa shqiptarë keni vrarë ju, zoti Parllaku?

Rrahman Parllaku: Kur na kanë vrarë, i kemi vrarë. Është Operacioni i Dimrit, brigadat kanë marrë pozicio-ne, në bregdet Zaho Koka, në Kurvelesh Shefqet Peçi. Është plani i operacionit të gjermanëve kundër nesh. Ne luftuam me gjermanët dhe kemi lënë 23 të vrarë në borë. Kur kthehemi, ne gjejmë pushtetin e vendosur nga balli-stët dhe gjermanët bashkë. Atë pushtet e kemi luftuar. Balli Kombëtar ka bashkëpunuar. Nuk ka luftë civile, kur ka okupatorë brenda. Lufta civile në Greqi u bë kur ikën gjermanët.

Luftën, kush e bëri? Të jemi të ndërgjegjshëm. Luftën e bënë komitetet e partisë në rrethe, komandat e njësive, repartet. Luftën e bënë partizanët.

Çfarë dëshmitari është Rrahman Parllaku? 

Romeo Gurakuqi: Është një dëshmitar i rëndësishëm edhe nga qëndrimi që ai mban, një qëndrim i ndershëm, që të bën të reflektosh. Normalisht zoti Parllaku është një dëshmitar i kohës, ndërsa ne jemi studiues e punojmë mbi bazën e dokumentacionit. Historia nuk mund të manipulohet më, dokumen-tet janë të hapura, një pjesë të madhe i kanë sjellë dhe në Shqipëri, duhet të jemi të kujdesshëm për t’i vlerësuar ato me profesionalizëm.

Melsi Labi: Ku qëndron manipulimi i historisë?

Romeo Gurakuqi:Bëhet fjalë për Luftën e Dytë Botërore, Lëvizjen Nacionalçlirimtare, organizatat, të majtat, të qendrës, njerëzit e paanshëm. Bëhet fjalë për një Shqipëri që ka qenë e ndryshme në këtë pjesë. Dy struktura ekonomike dhe sociale të ndryshme. Struktu-ra sociale e Shqipërisë së Veriut ka qenë e ndryshme nga struktura sociale e Shqipërisë së Jugut.

Melsi Labi: Më duket gabim ndarja social ekonomike Veri dhe Jug. Është një koncept tërësisht i gabuar.

Romeo Gurakuqi: Tirana dhe Shkodra kanë qenë qytete paqësore.

Paskal Milo: Çfarë ishte 4 shkurti i 1944 në Tiranë, atëherë?

Melsi Labi: Familja ime e ka jetuar në Tiranë dhe babai im ka qenë një prej të kërkuarve. Është pikërisht momenti për të dënuar jo vetëm terrorin e kuq, por edhe terrorin e bardhë.

Paskal Milo: Në kohën e luftës kishte terror fashist, nuk kishte terror tjetër.

Rrahman Parllaku: Fashistët na kanë thënë terro-ristë që kur kemi filluar luftën. Unë kam komanduar njësitë guerile të Vlorës, megjithëse isha nga Kukësi, lebërit më pranuan të jem komandant i tyre. Nuk kemi vrarë asnjë ushtar italian në qytet, asnjë oficer, përveç atyre që na ndiqnin ne, spiunin që na ndiqte, karabinie-rin që vishej si civil, atë vrisnim. Edhe në luftë kemi dalë, kemi vrarë kundërshtarët që na kanë luftuar ne. Lufta na bashkoi me Europën. Dhe të mendosh se ne u bashkuam me Europën në luftë e nuk po bashkohemi dot sot./Dritare.net