Një britanik në zemër të Veriut shqiptar!
E Shtunë 24 Maj 2025, 20:08
Dritare.net
Robert Hackman, gazetari britanik që udhëton përtej klisheve, zbarkon në Shkodër dhe ngjitet drejt majave të Dukagjinit, për të rrëfyer një Shqipëri që të merr frymën. Në bashkëpunim me Dritare TV, ai ecën në gjurmët e historisë, prek traditën, shijon mikpritjen dhe përballet me një natyrë që s’të lë të kthehesh i njëjtë.
Ky nuk është thjesht një reportazh. Është një përvojë. Një dritare e hapur nga Veriu i egër dhe i bukur i Shqipërisë, për të treguar botës një histori që pak e dinë, por të gjithë duhet ta shohin.
Shikojeni tani, dhe udhëtoni me ne!
E plotë
Është fantastike të jem sërish në Shqipëri.
Jam duke pritur me padurim të shkoj në Shkodër.
Aeroporti, po zgjerohet përsëri.
Është kaq e lehtë të kalosh.
Është vërtet shpejt, efikase.
Ke pirë raki?
Jo e kam lënë dy muaj, por tani do e filloj.
Jugu i Shqipërisë është i famshëm për plazhet mahnitëse, ndërsa veriu njihet më shumë për peizazhet dramatike malore.
Por veriu i Shqipërisë ofron shumë më tepër se thjesht male, megjithëse janë madhështore.
Sot po shkojmë në Shkodër, qyteti më i madh në veri dhe një zemër kulturore e pasur me histori, art dhe traditë.
Pamja e parë sapo mbërrin në Shkodër është kalaja e saj mbresëlënëse, e vendosur lart në një kodër dominuese.
Është e drejtë që udhëtimin tim ta filloj pikërisht këtu.
Kalaja e Rozafës është një vend i mrekullueshëm për të nisur udhëtimin tim.
Nga këtu, mund të shoh gjithçka.
Duke parë nga jugu, janë dy lumenj të mëdhenj, Drini dhe Kiri dhe ata bashkohen pikërisht këtu, poshtë kalasë.
Nga veriu, lumi Buna rrjedh nga Liqeni i Shkodrës, që shtrihet gjerë përpara meje dhe pastaj zhduket në largësi.
Ky është vendi i përsosur për një fortesë; strategjik, i ngritur lart dhe dominues.
I ka shërbyer këtij qëllimi që nga lashtësia, duke i bërë ballë rrethimeve të shumta, më i famshmi për rezistencën ndaj pushtimeve osmane gjatë epokës mesjetare.
Mehmeti i II-të nisi një rrethim të madh në këtë kështjellë në vitin 1478, 10 vjet pas vdekjes së Skënderbeut. Ishte një rrethim i përgjakshëm dhe asnjëra palë nuk po dorëzohej. Kjo kështjellë mbahej nga venedikasit dhe ata refuzuan të dorëzoheshin. Mehmeti i II-të gjithashtu po pësonte humbje të mëdha. Ata vendosën të arrinin një armëpushim.
Venedikasit do të tërhiqeshin. Banorët e kështjellës do të shpëtoheshin dhe osmanët do të merrnin kontrollin. Pas pushtimit të tyre, osmanët filluan restaurimin e fortesës së dëmtuar dhe u bënë rojet e fundit të kështjellës 1.800-vjeçare. Ata ishin vetëm një, në një varg të gjatë pushtuesish. Gjatë shekujve, kjo fortesë është mbajtur nga grekët, romakët, bizantinët, bullgarët, serbët, venedikasit dhe malazezët, secili duke lënë gjurmën e tij në këtë kështjellë.
Në këtë kodër ishte qëndresa e fundit e Gentit, një mbreti ilir, mbreti i fundit ilir. Këtu ishte një fortesë. Ilirët e donin pak piraterinë. Ndërsa romakët urrenin që anijet e tyre të sulmoheshin. Kështu që vendosën t'i jepnin fund. Dhe pas shumë betejave, Genti u ndoq deri në fortesën e tij këtu. Ai u kap dhe ky ishte fillimi i dominimit romak në këtë zonë, në vitin 168 para Krishtit. Genti besohet se është i vetmi mbret ilir që preu monedhat e veta.
Kur të marrësh një monedhë 50 lekëshe, ktheje në anën tjetër do të shohësh Gentin. Mendoj se ky është një homazh i përshtatshëm për të. Mbreti i parë ilir, i vetmi mbret ilir që preu monedhën e vet. Kjo është për ty, Genti!
Ka një legjendë të lidhur me këtë kështjellë, një legjendë e famshme dhe arsyeja pse quhet Kështjella Rozafa. Në të kaluarën e largët, tre vëllezër po ndërtonin muret e kështjellës. Por çdo ditë, kur ktheheshin, muret ishin shembur dhe ata i ndërtonin përsëri. Të nesërmen, ata ktheheshin dhe i gjenin të shembura. Ata nuk dinin çfarë të bënin. Por një plak u tha atyre se mënyra për ta zgjidhur problemin ishte të murosnin njërën nga gratë e tyre të gjallë. Ai tha: "Të nesërmen, gruaja e parë që do të vijë të sjellë ushqimin tuaj është ajo që do ta murosni." Por ata duhej t’i betoheshin njëri-tjetrit se nuk do t'i tregonin grave të tyre. Fatkeqësisht, dy vëllezërit më të mëdhenj ua thanë grave. Dhe të nesërmen, gruaja e vëllait të vogël u shfaq me ushqimin e tyre. Emri i saj ishte Rozafa. Asaj iu tregua fati i saj. Ajo e pranoi vendimin pa rezistencë, pa lot. Por tha: "Do ta bëj me një kusht, që të lihet një vrimë në mur që syri im ta shohë fëmijën. Një vrimë të lihet që gjiri im ta ushqejë. Një vrimë për këmbën time për të tundur djepin e tij dhe një tjetër për dorën, për ta përkëdhelur kur qan.
Pra, diku në këtë zonë të ndërtesës, kur hyni në kështjellë, besohet se është murosur Rozafa. Njerëzit thonë se ende sot qumështi i saj rrjedh nga muret e kështjellës. Herën e parë që e dëgjova këtë histori, mendova; Ne gjithmonë e besojmë një pjesë të një legjende dhe gjithmonë ka një lloj të vërtete. Por kur vini këtu dhe shihni këtë, duket si qumështi që rrjedh poshtë mureve. Rozafa e murosur përgjithmonë brenda kështjellës së saj.
Duke parë në lindje nga muret e kështjellës, vërej ndërtime të mëdha brenda dhe përreth një ndërtese me rëndësi për Shkodrën. I drejtuar nga aktiviteti, vendos të zbres për një vështrim më të afërt.
E pra, ja ku jemi në pikën zero, te Xhamia e Plumbit, është shqiptare. Ata po bëjnë një projekt të madh këtu, i financuar nga qeveria turke, sepse kjo xhami është shumë e rëndësishme. Shumë mirë që po rikthehet në gjendjen e saj origjinale, që njerëzit e këtij komuniteti të falen dhe të jetë e hapur për turistët që të vijnë dhe ta shohin.
Simetria është ajo që i jep bukurinë xhamisë dhe çdo gur është shumë i ngjashëm në madhësi. Të gjithë gurët vijnë nga një fshat i quajtur Guri i Zi. Është rreth 2 km në jug. Legjenda thotë se guri është kaluar dorë më dorë nga një zinxhir njerëzish. Me shumë mundësi kanë përdorur karroca. Por është ndërtuar në vitin 1773 nga sundimtari i kësaj zone Bushati dhe ai jetonte në kështjellën atje lart.
Inxhinieri që është përgjegjës për këtë projekt, më thotë se ndërtesa ishte ndërtuar aq mirë sa themelet nuk kishin asnjë problem. Kam ardhur në këtë xhami për vite me radhë. Kam qenë brenda shumë vite më parë. Jam me fat. Edhe ju jeni me fat sepse do të jetë e hapur për publikun nëse vini në Shkodër. Por shumë herë që kam ardhur, kjo fushë përreth nesh është përmbytur me ujë sepse janë lumenjtë Din dhe Kir që zbresin këtu poshtë. Pra, kur bie shi dhe shkrin bora, e gjithë kjo zonë zhytet në ujë. Kështu ndodh edhe me xhaminë.
Ai më tha që në dyshemenë e xhamisë kishte rreth 50 cm shtresë balte, përpara se të shtrohej me beton pas komunizmit. Kjo xhami u mbyll gjatë komunizmit. Që nga viti 1967 e tutje, ishte e paligjshme të praktikohej çdo formë feje. Dhe kjo xhami u mbyll. Imami i kësaj xhamie u burgos, ashtu si edhe priftërinjtë katolikë. Kishat katolike ishin në anën tjetër të kësaj kodre. Ky ishte qyteti i vjetër i Shkodrës, në këtë anë të kalasë. Në anën tjetër është qyteti i ri dhe liqeni.
Por këtu ishte qyteti i parë. Këto mure në këtë zonë të veçantë zbresin 40 m në tokë. Membrana është një plastikë betoni, rreth 60 cm e trashë për të ndaluar çdo lagështi që hyn dhe shkatërron themelet e kësaj xhamie. Siç mund ta shihni, është nën nivelin e tokës përreth saj sepse me kalimin e viteve me grumbullimin e llumit, kjo fushë është rritur në vëllim dhe ka dalë mbi xhami. Ai tha se xhamia ishte e ndërtuar aq mirë saqë nuk kishte asnjë dëmtim. Ata duhej ta rindërtonin minaren sepse në vitin 1967 u shkatërrua nga një goditje rrufeje. Shumë njerëz thonë se u shkatërrua nga komunistët sepse ndodhi në të njëjtin vit që u ndalua feja. Por njerëzit e këtij komuniteti do t'ju thonë se u shkatërrua nga goditja e rrufesë. Kështu që ata duhej ta rindërtonin.
Është interesante se ata duhej të përdornin fotografi për të replikuar atë minare. Dhe ku i morën fotografitë? Nga Galeria Marubi, një nga koleksionet e mëdha të fotografisë në Shqipëri, të cilën do ta vizitojmë më vonë.
Ja dhe dy gjëra të tjera interesante në lidhje me këtë xhami. E para është se unë jam një fans i madh i Edith Durham, e cila është një shkrimtare angleze. Ajo erdhi në këtë pjesë të botës në fillim të viteve 1900, udhëtoi shumë në Shqipërinë veriore, por edhe në pjesë të tjera. Ajo ishte shumë e dashur nga shqiptarët sepse u ngrit për pavarësinë e tyre. Ajo shprehu mendimet e saj para diplomatëve në Londër në konferencën e vitit 1912. Ajo u ngrit dhe tha se; “Shqipëria është një vend dhe duhet të ketë identitetin dhe sovranitetin e vet”. Gjë shumë fuqi të tjera ndërkombëtare nuk ishin dakord. Ajo gjithashtu themeloi Shoqatën Anglo-Shqiptare me një anglez tjetër. Kështu që asaj iu lejua të hynte në këtë xhami. Kishte shumë konsuj të huaj këtu sepse ky ishte një qytet i rëndësishëm. Shumë prej tyre donin të hynin brenda kësaj xhamie për ta parë sepse është një xhami shumë e veçantë. Është unike. Nuk ka xhami të tjera si kjo në Shqipëri. Është otomane në dizajnin e saj. Bushati donte të kishte një xhami që ishte e ngjashme me xhamitë mbretërore të Stambollit për të treguar rëndësinë dhe pozitën e tij në zonë. Kjo është arsyeja pse ka këtë arkitekturë otomane. Nuk është si ajo në qendër të Tiranës që është shumë më shqiptare në arkitekturën e saj dhe xhamitë e tjera më të vjetra në Shqipëri. Kjo është shumë unike. Është një xhami e bukur. Simetria është fantastike.
Konsujt u mërzitën shumë që nuk u lejuan të hynin. Por Edith Durham u lejua të hynte në këtë xhami. Ajo u ftua brenda. Dhe për të treguar sa shumë e respektonin dhe e donin shqiptarët Edith Durham, ata thanë se ajo nuk kishte nevojë t’i hiqte këpucët kur hyri në këtë xhami. Megjithatë, ajo i hoqi. Ajo ishte një grua e sjellshme. Por kjo tregon sa shumë e donin. Konsujt në këtë zonë ishin shumë të mërzitur që kjo grua angleze u lejua të hynte dhe atyre nuk u ishte dhënë kurrë leje. Kjo e bën atë vërtet të veçantë nga një perspektivë britanike. Por pas rënies së komunizmit, pati një tubim masiv këtu në fund të vitit 1990. Njerëz nga të gjitha besimet, ortodoksë, katolikë, myslimanë, u mblodhën këtu. Dhe arsyeja pse u mblodhën këtu ishte se ata ishin të entuziazmuar që së shpejti do të ishin në gjendje të praktikonin fenë e tyre. Pra u mbajt një takim i madh këtu, në këtë xhami.
Këtu u mbajtën lutje në vitin 1990 nga një imam i quajtur Hafiz Sabri Koçi. Ai kishte qenë i burgosur për 23 vjet. 10 ose 12 ditë para saj, katolikët mbajtën një meshë në një varrezë të përdhosur, në anën tjetër të kësaj kodre. Pra Shkodra është vendlindja e një feje të re që u ringjall pas komunizmit dhe kjo xhami është një vend shumë i rëndësishëm për këtë takim dhe më pas për lutjet e para islame. Jam shumë i emocionuar për atë që po ndodh këtu. Është një vend i mrekullueshëm dhe do të jetë fantastik kur të përfundojë. Ju jeni me fat që mund të hyni brenda kur të përfundojë, sepse kur hyra unë këtu për herë të parë ishte çështje fati. Isha me fat atë ditë kur erdha dhe më lejuan të hyja. Ejani në Shkodër dhe shikojeni këtë xhami! Ne do të hyjmë brenda tani dhe do të shohim pak se çfarë po ndodh. Xhamia do të përfundojë në qershor të këtij viti. Prisni biletat! Le të shkojmë!
Besoj se kjo është xhamia e vetme otomane në Shqipëri me një oborr në hyrje. Është një oborr i vogël, i bukur. Ka kupola të vogla në çati rreth skajeve që janë të mbuluara me plumb, që i japin edhe emrin Xhamia e Plumbit. Në vitin 1916 e gjithë kjo zonë ishte nën kontrollin austriak dhe kur ata u tërhoqën në Luftën e Parë Botërore, ata ia hoqën plumbin dhe e morën me vete. Sot ka një çati të re.
Mirëdita! Si jeni? Keni shumë punë?
Është e mrekullueshme. Është shumë e thjeshtë. Është e gjitha simetrike. Përmasat janë thjesht të jashtëzakonshme. Është shumë e bukur për syrin. Thjesht e mrekullueshme. Rezonanca brenda kupolës bën që zëri yt të tingëllojë sikur po të flet Zoti. Është një përjetim i mrekullueshëm.
Le të shkojmë te galeria Marubi, aty ku morën fotografinë për minaren.
Drejtori i Galerisë Marubi, Luçjan Bedeni, është duke na mikpritur.
– Luçjan! Përshëndetje! Sa mirë që të shoh përsëri!
– Mirë se erdhe, mirë se erdhe!
Si jeni mirë?
Si je ti?
Unë jam shumë mirë faleminderit! Më pëlqen shumë Shkodra. Jam shumë i lumtur që jam këtu.
Edhe unë jam shumë i gëzuar për këtë.
Na trego pak për galerinë Marubi. Kur u hap dhe historinë e saj.
Galeria Marubi është një muze i ri, por koleksioni është një nga koleksionet më të vjetra fotografike në Evropë. Pra, muzeu u inaugurua në vitin 2016 dhe që nga ajo kohë kemi zhvilluar këtu programe të ndryshme.
Një nga programet është ai i ekspozitave të përkohshme. Siç e shihni tani kemi një ekspozitë të re.
– E humba ekspozitën e Gregory Crewdson-it për pak, por jam i lumtur që po shoh këtë të Dedë Jakovës.
– Po, humbe një nga ekspozitat më të mira.
– E adhuroj punën e tij, por s’i kam parë kurrë printimet.
Kati përdhese është për ekspozitat e përkohshme. Ne kemi një hapësirë tjetër, një zonë leximi. Është më shumë për të eksploruar libra dhe histori.
Eksplorimi i librave është pjesërisht një bibliotekë, një pjesë tjetër është me ekrane me prekje dhe një vend relaksi, si ky oborr.
Unë kam kaluar gjysmë ore të mirë atje jashtë, ndonjëherë me një libër.
Ja ku jemi. Ky është koleksioni i përhershëm. Ka nisur me Pietro Marubin.
Arsyeja se përse ne kemi këto tri dhoma, këto tri lloje kompozimesh është sepse janë tri breza Marubi.
E para është momenti kur fotografia u shpik në Shqipëri nga Pietro Marubi. Dhe momenti i dytë është Kel, djali i kopshtarit të tij, që ai e birësoi.
E birësoi.
Po, ishte një lloj birësimi si nxënës.
Dhe momenti i tretë është Gege Marubi, djali i Kelit. Kjo është dinastia Marubi.
Të gjitha janë shumë të ndryshme në stilin e tyre. Këto tri dhoma janë të lidhura me historinë shqiptare: kur Shqipëria ishte nën Perandorinë Osmane, pastaj momentet e pavarësisë shqiptare, Rilindja Shqiptare, monarkia shqiptare, pastaj periudha pas monarkisë, edhe gjatë kohës së komunizmit.
Luçjani më udhëzon me mirësjellje nëpër ekspozitat e koleksionit të përhershëm.
-Çdo artefakt që ekspozohet ndihmon për të treguar historinë e këtij arkivi fotografik të jashtëzakonshëm dhe historinë që ai ruan.
Kjo është një nga imazhet më të rëndësishme në koleksionin tonë.
Është Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë.
– Uau!
Fotografia u bë nga Kel Marubi, në 20-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1932, në Tiranë, kur u ekspozua dokumenti për herë të parë.
A e dini ku ndodhet tani ai dokument?
– Nuk e di.
Por fotografia është këtu.
Jemi me fat që kemi fotografinë. Kjo fotografia këtu tregon parlamentin e parë shqiptar në vitin 1921.
Janë disa burra të rëndësishëm aty.
– Po, ata kanë luajtur rol në histori.
Kjo është një fotografi e Princ Vidit.
– Aha, ky është Princ Vidi!
Po. Princ Vidi me gruan e tij, duke përshëndetur popullin në Durrës.
– Është shumë interesante. Ishte hotel ajo ndërtesë, apo rezidenca e tij?
Ishte rezidenca e tij.
Nuk e kam parë asnjëherë.
Sepse ajo ndërtesë nuk ekziston më.
Po prandaj nuk e kam parë.
Gjithmonë e kam imagjinuar si mund të dukej rezidenca e tij. Është fantastike ta shohësh tani.
Ja ku është princ Vidi! Ai nuk e zgjati shumë.
U largua shpejt pas kësaj me gruan e tij, Sofia.
– Uau!
– Është një ndërtesë e madhe, apo jo?
Po, është një ndërtesë shumë e madhe.
Princi Vidi vinte nga një familje e vogël mbretërore gjermane. Ai u caktua si monark i Shqipërisë në vitin 1914 për të stabilizuar vendin në vitet e para të pavarësisë. Mbretërimi i tij ishte i kufizuar dhe zgjati vetëm gjashtë muaj për shkak të trazirave politike dhe shpërthimit të Luftës së Parë Botërore.
Kjo është fantastike. Luçjan shumë faleminderit për kohën tënde!
– Ishte kënaqësi! Je gjithmonë i mirëpritur te Marubi!
– Faleminderit shumë për këtë.
Tani do të shkoj të shikoj ekspozitën e përkohshme poshtë. E kam parë këtë pjesë shumë herë, por ishte shumë bukur të ecja me ty dhe të më shpjegoje disa nga objektet që nuk i dija çfarë përfaqësonin. Faleminderit shumë për këtë!
– Merr kohën tënde. Shijoje qëndrimin në Shkodër dhe vizitën te muzeu Marubi!
Faleminderit shumë!
Ekspozitat e përkohshme te Marubi ia vlen të vizitohen. Dhe sot kam kënaqësinë të shoh një ekspozitë të kuruar nga miku im, Lekë Gjeloshi.
Ajo eksploron punën e tre fotografëve Marubi dhe lidhjen e tyre me shtëpinë e një personaliteti të shquar në Shkodër. Por është e mrekullueshme të shohësh që ky arkiv tani ka një shtëpi të përhershme dhe një që nderon trashëgiminë e tij, duke ftuar brezat e rinj ta shohin.
Pas një mëngjesi të ngarkuar, kuptoj se nuk kam ngrënë drekë. Po filloj të ndiej uri. Kështu që vendosa të shkoj në një vend me një pamje të mrekullueshme.
Kam udhëtuar rreth 5 kilometra përgjatë bregut të Liqenit të Shkodrës dhe ndodhem në bregun perëndimor. Është një liqen gjigant, më i madhi në Ballkanin jugor, me sipërfaqe rreth 200 milje katrorë ujë dhe një mal i madh pas nesh, Taraboshi.
Në anën tjetër janë fillimet e maleve të Malësisë. Bëhen shumë aktivitete këtu tani, kajak, kanoe, ski me motor. Mund të lahesh këtu.
Në verë është një vend vërtet i mirë për të ardhur, kur doni t’i shpëtoni nxehtësisë pasdite sepse malet ju mbrojnë nga dielli. Është një vend i shkëlqyer për të ngrënë drekë. Dhe këtë do të bëj unë tani.
Shiroka është një fshat i qetë dhe relaksues, i njohur për pamjet mahnitëse mbi liqen dhe bukurinë e tij natyrore. Dikur një port i zënë për anijet me avull që transportonin mallra dhe pasagjerë rreth këtij liqeni, sot ofron një ritëm më të ngadaltë, i përkryer për ecje, peshkim, ose thjesht për not në ujërat e qeta. Është një destinacion pushimi i mrekullueshëm, aq sa Mbreti Zog ndërtoi këtu një vilë verore luksoze.
Pas një dreke të shijshme, bëj një shëtitje përgjatë shëtitores së sapondërtuar.
Një mënyrë e përkryer për të tretur ushqimin dhe për të zhytur veten në peizazhin përreth, përpara se të nisem për aventurat e pasdites.
Kam bërë një udhëtim 10-minutësh me makinë në skajin lindor të qytetit, te kjo urë e mrekullueshme, Ura e Mesit.
Është 108 metra e gjerë dhe kalon mbi lumin Kir.
U ndërtua nga familja Bushati, që ishin sundimtarët fisnikë të kësaj zone.
Është e rëndësishme sepse shënon fillimin e rrugës së vjetër që ngjitej lart në Malësi, ku jetonin malësorët. Dhe mund ta imagjinosh: malësorët që zbresin në qytet, me armë dhe fishekë përreth gjoksit dhe gratë e tyre që sillnin produkte për të shitur në pazar.
Ka pasur një lëvizje të vazhdueshme njerëzish mbi këtë urë, në shekujt e kaluar.
Kam sërish një takim në Shkodër me një mikun tim të vjetër, Niko.
U takuam në qendrën e qytetit, për të bërë xhiro, një shëtitje tradicionale e pasdites, ku banorët ecin, flasin dhe takohen, ndërsa ditës i afrohet fundit.
Pas shkëmbimit të lajmeve me njëri-tjetrin, ndalemi për një çast për të pushuar.
Është momenti i përkryer që unë t’i bëj Nikos pyetjen:
Çfarë është ajo që i ka marrë zemrën në Shkodër?
– E dua. Me të vërtetë e dua. Mendoj se është i vetmi qytet që mund të të japë gjithçka.
Ka male, det, liqene.
– Kjo është e vërtetë.
Je gjysmë ore nga malet e larta dhe gjysmë ore nga deti.
– Po. Mund të shkosh ku të duash.
Dhe ke një liqen të mrekullueshëm.
– Liqen i bukur.
Lumenj të mëdhenj.
– Po.
Pra, është thjesht perfekt.
– Kjo është e vërtetë. Gjithçka është pranë.
Ka shumë kulturë dhe art po ashtu.
– Po, është vend shumë i gjallëruar. Shumë vibrant.
Pikërisht për këtë e dua.
– Ishte shumë e bukur xhiroja.
– Po.
Por çfarë është xhiroja?
Mendoj se ka shumë të ngjarë që vjen nga një traditë e vjetër. Edhe prindërit tanë, gjithmonë në mbrëmje dilnin për të kaluar kohën, shkonin nga një vend në tjetrin, ecnin rreth e rrotull, pa ndonjë qëllim.
– Thjesht një shëtitje e mbrëmjes?
Po, një shëtitje e mbrëmjes për t’u socializuar. Kur ishim adoleshentë, dilnim vetëm për të parë vajzat.
– Vajzat, sigurisht.
– Është pak turp ta them tani, por kjo është e vërteta. Kjo ishte jeta.
-– Gjithmonë e kam menduar xhiron si një “shëtitje për të parë dhe për t’u parë”.
– Po, është e vërtetë. Është pikërisht kështu. Sepse të gjithë përpiqen të vishen bukur e të duken mirë, me rrobat më të mira dhe dilnin për një xhiro.
Dhe pas xhiros, shkojnë për të ngrënë akullore.
Ndërsa dielli po ikën ngadalë, është koha që të bëj check-in te Tradita, një rekonstruksion i mrekullueshëm i Hanit të Vjetër, që priste udhëtarët shekuj më parë.
Gjithmonë zgjedh të qëndroj këtu, edhe nëse është vetëm për një natë.
Vëmendja ndaj detajeve është e jashtëzakonshme dhe vërtet të jep ndjesinë se po kthehesh pas në kohë. Hoteli ka edhe një restorant të vendosur në një sallë prej guri, ku një vatër e hapur shërben si sobë. Ushqimi është po aq i paharrueshëm sa edhe ambienti.
Edhe nëse po qëndroni diku tjetër në Shkodër, ju këshilloj shumë të rezervoni një tavolinë për darkë këtu.
Sonte do të ha një nga vaktet e mia të preferuara.
E përgatisin këtu, te “Tradita”. Është krap i zënë në liqen, i pjekur në furrë me qepë.
Është absolutisht i shijshëm. E adhuroj.
Është një specialitet për mua dhe Tradita e përgatit shumë mirë.
Kjo është darka ime!
Krap, pak qepë, pak kripë, pak hudhër. Do të piqet i tëri në qymyr, mbi këtë zjarr.
Kjo është përgatitja tradicionale. Këtë kanë ngrënë udhëtarët për shekuj me radhë, kur udhëtonin në këtë pjesë të botës.
Pak domate aty.
Do të kaloj në këtë anë.
Bravo!
E adhuroj këtë ushqim. Në muajt e ftohtë të vitit është kënaqësi të vish te Tradita dhe të hash krap të pjekur në qymyr.
Ja ku është!
Unë po pi gotën e dytë të verës. Jam i uritur tani.
Pres me padurim krapin. Faleminderit shumë!
Gëzuar! Uau! Uau! Faleminderit shumë. Të lumshin duart! Kjo duket fantastike.
Ky është ushqimi im i preferuar, në një nga vendet e mia të preferuara.
S’mund të bëhet më mirë se kaq.
Ky ushqim është shumë i mirë për të mos u ndarë. Kështu që ftova edhe ekipin që të më bashkohet. Ne u qetësuam dhe kaluam një mbrëmje të mrekullueshme: ushqim i mirë, shoqëri e mirë dhe histori që rrjedhin lehtë, ashtu si edhe vera. Por jemi të vetëdijshëm për kohën.
Nesër, Gjoni, pronari i “Traditës” me mirësjellje u ofrua të na çojë në një tur të shkurtër në Malësitë e Dukagjinit. Do të jetë një ditë e gjatë, kështu që është e nevojshme ta mbyllim mbrëmjen më herët.
Ndërsa lëmë qytetin pas dhe ngjitemi lart në Malësinë e Dukagjinit, peizazhi fillon të ndryshojë dhe temperatura bie.
Gjoni, që ka lindur në Luginën e Shalës, nuk po më çon vetëm në një udhëtim nëpër male, por në botën që e ka formuar atë. Kjo luginë është bërë kohët e fundit lehtësisht e arritshme për turistët dhe në shekujt e kaluar, vetëm një grusht udhëtarësh guxonin të hynin në këto vende të izoluara.
Mirë se vini në zonën e Dukagjinit!
Kjo është Lugina e Shalës. Në këtë zonë, armiku, pushtuesi nuk ka ardhur kurrë.
As bizanti, as romakët dhe as otomanët. Njerëzit që jetojnë këtu kanë jetuar në liri dhe janë shumë të fortë falë maleve, fuqisë së maleve, energjisë së tyre.
Besimi i tyre është ndërmjet natyrës dhe krishterimit, por më shumë kah natyrës, energjisë së maleve. Por dhe nga mitet e shumë, shumë viteve më parë.
Jeta këtu ka rrjedhur sipas ritmit të vet, e paprekur nga bota e jashtme.
Udhëtarët në këto anë shiheshin gjithmonë me dyshim. Por një vizitore u prit me ngrohtësi të madhe, një grua angleze, me emrin Edith Durham, e cila udhëtoi në këtë rajon në fillim të viteve 1900, u lidh në mënyrë të veçantë me njerëzit e fisëm që banonin në këto lugina veriore.
Ndërsa kalojmë nëpër peizazhin që ajo përshkroi dikur, ndalem për të bërë një fotografi të Gjonit që qëndron pranë një monumenti të vogël.
Kjo është Edith Durham. Ajo ishte misionare nga Anglia.
Kaloi shumë kohë në këtë zonë, veçanërisht në veriun e Shqipërisë. Por shumicën e kohës ajo e kaloi në Shalë, me njerëzit këtu.
Ajo ishte vërtet e dashuruar me këta njerëz, me zakonet dhe me mënyrën si jetonin ata.
Ajo i regjistroi të gjitha dhe shkroi për to.
Ata janë shumë krenarë.
Ne lutemi që Edith Durham të prehet në paqe sepse ishte shumë e veçantë për njerëzit e kësaj zone.
Ajo ishte shumë pranë tyre dhe i deshi fort.
Po i deshi shumë.
Libri i parë që kam lexuar për Shqipërinë ishte “High Albania” nga Edith Durham.
Në librin e saj, ajo përshkruan kohën e kaluar me fiset që banonin malësinë veriore, duke regjistruar ligjet, zakonet dhe mënyrën e tyre të jetesës. Por ishte puna e saj e palodhur, duke organizuar dhe shpërndarë ndihma gjatë viteve të fundit të trazuar të Perandorisë Osmane, ajo që e bëri vërtet të dashur për popullin vendas. Nga mirënjohja, ata i dhanë asaj titullin jozyrtar: “Mbretëresha e Malësorëve.” Dhe deri më sot, ajo është ende e nderuar. Emri i saj mund të shihet shpesh në ndërtesa dhe shenja rrugësh nëpër Shqipëri.
Akademiku shumë i respektuar, Robert Elsie, identifikoi mbi 60 fise në këtë rajon të Ballkanit, secili me kulturën e vet të veçantë.
Kodet e tyre të rrepta të ligjit dhe traditës, u ofrojnë antropologëve një dritare të rrallë në të kaluarën e lashtë të Evropës.
Është pikërisht ky stil jetese i qëndrueshëm që e bën veriun e Shqipërisë jo vetëm unik, por thellësisht domethënës për të kuptuar historinë tonë të përbashkët njerëzore.
Dita kalon shpejt, teksa dëgjoj shumë tregime të Gjonit për jetën në male, gjatë kohës që shijoj pamjet mahnitëse përreth nesh.
Koha ime në veri mund të jetë e shkurtër, por kujtimet do të zgjasin shumë më tepër.
Peizazhet janë vërtet spektakolare, por veriu ofron më shumë se bukuri. Është një rajon i pasur me histori, arte, kulturë dhe mbi të gjitha, me ngrohtësinë dhe bujarinë e njerëzve të tij.
