Shkallët e jetës. Pse plakja ndodh me shpërthime dhe jo ne vijë të drejtë!
E Martë 26 Gusht 2025, 11:11
Dritare.net
Graham Lawton – New Scientist
Studime të ndryshme sugjerojnë se plakja nuk ecën me një shpejtësi të vazhdueshme, por kalon nëpër tre faza përshpejtimi të papritur. Ky zbulim mund të na ndihmojë të kuptojmë se si ta ngadalësojmë atë.
Rreth të dyzetave, një mike e Maja Olecka-s u përball papritur me një fakt të çuditshëm: nuk e përballonte më alkoolin. Sasia që më parë do ta kishte toleruar pa problem, tani i shkaktonte dhembje koke dhe të përziera. Shumë të tjerë kanë vënë re ndryshime të ngjashme në të njëjtën periudhë të jetës.
Mikja e Olecka-s nuk ishte e vetme. Studimet sugjerojnë se në këtë moshë ndodh një ndryshim i dukshëm biologjik. Deri pak kohë më parë, shkencëtarët mendonin se plakja ishte një proces i ngadalshëm, linear dhe i qëndrueshëm – por sot tabloja duket ndryshe.
“Rreth të 40-ave vërehet një rritje e shpejtë e rrezikut të sëmundjeve kardiovaskulare dhe të vdekjes,” – shpjegon Olecka, biologe molekulare në Institutin Leibniz në Gjermani. Ky përshpejtim, sipas saj, nuk është i kufizuar vetëm tek zemra, por prek edhe muskujt, sistemin imunitar dhe qelizat në përgjithësi.
Studimet tregojnë se plakja, në vend që të jetë një linjë e drejtë, është më shumë si një lundrim me gomone në një lumë: periudha të gjata qetësie ndërpriten nga befasira turbulencash të forta. Këto përshpejtimë të papritura – ose “shkallë” – duket se ndodhin rreth të 40-ave, të 60-ave dhe të 80-ave.
Ky zbulim ka implikime të rëndësishme: nëse kuptojmë pse ndodhin këto pika përshpejtimi, mund të gjejmë mënyra për ta ngadalësuar ose shtyrë plakjen.
Eksperimenti i mushkonjave blu
Shenjat e para të këtyre përshpejtimëve u panë tek mushkonjat e frutave. Në vitin 2011, Michael Rera, në atë kohë në Institutin e Biologjisë së Parisit, zbuloi një fenomen surprizues: disa mushkonja fillonin papritur të shfaqnin një ngjyrë blu në zorrë pak ditë para se të ngordhnin.
Kjo ndodhte sepse, me kalimin e moshës, muri i zorrëve humbiste papritur integritetin dhe bëhej i përshkueshëm. Kur kjo ndodhte, një ngjyrues i tretur që u jepej mushkonjave me ushqim kalonte jashtë zorrëve dhe e bënte insektin të dukej blu. Shkencëtarët e quajtën këtë dukuri “Smurf” (si personazhi i vizatimeve).
Ngjyrosja blu rezultoi të ishte një tregues i saktë i afërsisë së vdekjes. Një mushkonjë që sot dukej e shëndetshme, nesër shfaqej blu dhe pas disa ditësh ngordhte. Ishte një tregues i menjëhershëm i kalimit nga një fazë e qetë në një gjendje të avancuar të plakjes.
Fenomeni u vërejt edhe tek organizma të tjerë, përfshirë krimbat nematodë dhe peshkun zebra, duke sugjeruar se ky kalim i papritur nga stabiliteti në rënie është një tipar universal i plakjes.
Nga insektet tek njerëzit
Te njerëzit, natyrisht, nuk ndodh ngjyrosja blu, por në vitet e fundit janë mbledhur prova që edhe tek ne plakja nuk është një vijë e qetë, por ndodh me “shpërthime”.
Në vitin 2021, një ekip nga Wellcome Sanger Institute në Mbretërinë e Bashkuar tregoi se rreth moshës 70 vjeç, qelizat burimore që prodhojnë qeliza të reja të gjakut pësojnë një kolaps dramatik.
Në rini, çdo njeri ka rreth 200 mijë qeliza staminale hematopoietike, që prodhojnë vazhdimisht qeliza të kuqe, të bardha dhe trombocite. Pas të 70-ave, ky numër bie me shpejtësi. Pjesa më e madhe e qelizave të reja prodhohet nga vetëm pak qeliza të mbetura, ndonjëherë edhe nga një e vetme.
Kjo e rrit ndjeshëm rrezikun e anemisë, infeksioneve dhe kancerit të gjakut. Është një pikë kthese: sistemi kalon nga një gjendje e ekuilibruar në një fazë të brishtë e të rrezikshme.
Steve Hoffmann, koleg i Olecka-s, e përshkruan këtë si “një koncept të zakonshëm të biologjisë: tipping point (pikë kthese), ku sistemi kalon papritur nga një gjendje në një tjetër”.
Pikat e kthesës në organizëm
Hipoteza e Olecka-s dhe Hoffmann-it mbështetet nga një sërë provash: në shumë sisteme të trupit, kur kapërcehen disa kufij biologjikë, proceset e plakjes përshpejtohen në mënyrë të menjëhershme.
Në fillim të viteve 2010, një ekip i Universitetit Stanford studioi procesin e plakjes duke lidhur qarkullimin e gjakut të një miu të vjetër me atë të një miu të ri. Gjaku i ri përmirësonte funksionet trupore të miut të moshuar, ndërsa gjaku i vjetër përkeqësonte shëndetin e miut të ri. Ky eksperiment sugjeroi se në gjak qarkullojnë molekula rregulluese që ndikojnë drejtpërdrejt mbi plakjen.
Më pas, shkencëtarët u përqendruan tek plazma dhe proteomatika e saj. Në një kërkim të vitit 2019 me mbi 4.200 persona, u matën nivelet e gati 3 mijë proteinave. Rezultati tregoi jo një ndryshim gradual, por katër profile të qarta: nën 34 vjeç, 34–60, 61–78 dhe mbi 78.
Profili i proteinave ishte i qëndrueshëm brenda secilit grup, por ndryshonte papritur kur kalohej në grupin tjetër. Ndryshimet përputheshin me tre pika përshpejtimi: 40, 60 dhe 80 vjeç.
Edhe një studim gjerman i vitit 2020 me njerëz nga mosha 1 deri në 76 vjeç arriti në përfundime të ngjashme: ndryshime të papritura biologjike ndodhin në moshat kyçe.
Grafiku francez i vdekshmërisë
Një provë tjetër e fortë vjen nga statistikat e vdekshmërisë. Në Francë, kur u vizatua grafiku i rrezikut të vdekjes sipas moshës, rezultoi se kurba nuk ishte lineare, por e thyer, me përshpejtimë të dukshme rreth të 40-ave, 60-ave dhe 80-ave.
• Rreziku i vdekjes nga sëmundjet kardiovaskulare është i qëndrueshëm deri në të 40-at, por rritet ndjeshëm më pas.
• Pas të 60-ave, incidenca e demencës dhe Alzheimer-it rritet papritur.
• Rreth të 80-ave, vdekshmëria rritet në një shkallë edhe më të fortë.
Pra, edhe statistikat kombëtare e konfirmojnë: plakja ndodh me shpërthime të papritura.
Pse ndodhin këto përshpejtimë?
Një shpjegim i mundshëm është akumulimi i dëmeve molekulare. Qelizat dëmtohen çdo ditë, dhe për vite me radhë trupi arrin t’i riparojë. Por me kalimin e kohës, mekanizmat lodhen dhe, kur kalojmë një prag, sistemi zhytet në një regjim më të brishtë.
“Është sikur për një kohë ecim në një rrugë të sheshtë, pastaj papritur ndeshim një shkallë të pjerrët,” – thotë Olecka.
Çfarë mund të bëjmë?
Këto “shkallë” nuk ndodhin në të njëjtën mënyrë për të gjithë. Shkencëtarët flasin për strategji “anti-transition”: të mbash trupin në gjendje të mirë që të shtysh kalimin nga një fazë në tjetrën.
Ndërhyrjet më të rëndësishme:
• Ushtrime të kombinuara: forcë, kardio dhe ekuilibër.
• Dietë mesdhetare: perime, peshk, bishtajore, vaj ulliri; kufizim i mishit të kuq dhe ushqimeve të përpunuara.
• Gjumi i rregullt: 7–8 orë në ditë.
• Kontrolle mjekësore periodike.
• Stimulimi i trurit dhe jetë shoqërore aktive.
• Menaxhimi i stresit: meditimi, natyra, marrëdhëniet sociale.
Këto mund të shtyjnë ose të zbusin rëniet e papritura.
E ardhmja e kërkimeve
Shkencëtarët po testojnë ndërhyrje të reja: ilaçe që rigjallërojnë qelizat staminale, trajtime që riparojnë proteinat e dëmtuara, madje edhe transfuzione plazme nga të rinjtë tek të moshuarit. Ende jemi në fazë eksperimentale, por këto kërkime tregojnë se mosha biologjike mund të bëhet më fleksibël.
Hoffmann paralajmëron:
“Ne nuk mund ta ndalim plakjen. Ajo është pjesë e jetës. Por mund të bëjmë shumë për të zbutur rëniet e saj të papritura dhe për ta bërë ngjitjen e shkallëve më të lehtë.”
Plakja nuk është një vijë e qetë e pandërprerë. Është një seri shkallësh: periudha stabiliteti të ndërprera nga përshpejtimë të papritura rreth moshës 40, 60 dhe 80 vjeç. Nëse i njohim këto pika kritike, mund të përgatisim trupin dhe mendjen që t’i përballojnë më mirë – duke jetuar jo vetëm më gjatë, por edhe më shëndetshëm.
Ky tekst është përkthim i plotë me IA nga artikulli i Graham Lawton, botuar në New Scientist UK/dritare.net
