Një ditë në studion e piktorit, ku brezat gjenden si ekzemplar modeli, në një muzeum të historisë nga rilindja deri tek kontemporania; Shoshi në një rrëfim të rrallë, i palëkundur se Realizmi i tij është rezistenca në telajo, ngjyra dhe fytyrat njerëzore, duke thyer një nga rekordet absolute në artet pamore shqiptare në pikturimin e zadrimoreve.
Kur keni nisur jetën me pikturën, kur mbani mend “vizatimet” e para?
Siç më ka treguar im atë, zakonisht shkonim në Ulqin, ku kemi pasur disa kushërinj. Ishte në kohën e pushtimit fashist, më ’43 apo ’44-ën. Pra im atë më ka treguar se vizatimet e mia të para kanë qenë horizonti i detit me anijet. Rreth moshës 5-6 vjeç, më pas gradualisht në shtëpi me tim atë, pasi ai ka qenë piktor amator. Ne kemi këtu në studio këndin e tij, kemi ruajtur disa punë më të mira që kemi pasur. Ai ka qenë mësuesi im i parë, që më ka orientuar.
Koshiencën që po merreshit me një punë të pavarur kur e keni pasur?
Me kë vepër e mbani mend?
Punë e para që kam menduar për pikturën kanë qenë disa skica, kompozime si partizanët duke luftuar, ose Skëndërbeu me shpatë sigurisht në një periudhë shumë më të vonshme. Këto skena, apo ngjitja e trakteve gjatë luftë, kanë qenë skicë ide kompozimesh para se të hyja në lice, më ‘50 –‘52. Në fillim kanë qenë thjesht kopjimi, edhe nga kartolinat fetare ose micky mausat, gradualisht duke filluar idetë e kompozimit.
Zef, krahas punës tënde, si e jotja dhe e të tjerëve, dikush më me lehtësi, të tjerë më vështirë për të përballuar jetesën, ju jeni përfshirë edhe në një projekt që ka të bëjë me fëmijët. Ç’ishte kjo përvojë?
Ç’është e vërteta tani që e kam menduar, tek ky projekt duhej të kisha bërë diçka më fëminore, por kjo fabula me Skëndërbeun më lindi në atë moment si ide. M’u desh ta plotësoj pasi më mbeti në përgjysmë, pasi vajza nuk ishte në gjendje ta çonte më tej.Ishte interesante pasi nxit fantazinë e fëmijës, bashkëpunimin. Është një përvojë që përfton diçka fëmija.
A keni pasur të trajtuar të tjerë portrete të Skënderbeut, pasi ekzistojnë profile të tij të bëra nga ju në vitin ’68?
Në kohën e komunizmit, Skëndërbeu është trajtuar si luftëtar i shpatës, më shumë se sa mbrojtës i krishtërimit, se kështu ishte ideologjia. Duhej ta paraqisnim si mbrojtës të vendit kundër pushtuesit. Në këtë pikëpamje është parë shpesh herë Skënderbeu. Ndërsa sot analizohet ndryshe, dhe në tablonë e fundit që kam realizuar është subjekti i tillë: Skënderbeu me prijësat pret të dërguarit e Alfonsit të Napolit. Skënderbeu evropian. Kështu ka ndryshuar në shumë koncepte.
Çfarë ka ndikuar më shumë në formimin tuaj?
Gjithmonë që kur kam filluar të merrem me pikturë, në epiqendër ka qenë figura e njeriut. Personazhi njeri, psikologjia e tij, kjo ka qenë në vazhdimësi në gjithë krijimtarinë time. Unë kryesisht jam njohur si portretist, dhe gjithmonë kam pasur në thelb të punës sime përqendrimin në psikologjinë e njeriut, për ta rrokur si gjendje, fiksuar si tip, si personazh që vazhdon të jetë në krijimtarinë
Çfarë të ka tërhequr, lënë gjurmë, impresionuar nga këto portrete, ka lidhje me ndonjë përjetim pse ju keni rezistuar tek portreti? A keni arritur ta shprehni plotësisht veten tek një portret?
Po, aty është bota ime. Aty është përqendrimi im.
Të sfidojnë “fytyrat”?
Nuk mund ta quaj sfidë, por më tërheq. Jam i prirur për ta fiksuar fytyrën e njeriut. Kjo ndoshta ka ardhur si rezultat i detyrave që më jepte im atë, duke kopjuar nga personazhe të Leonardo Da Vinçit. Ndoshta ishte një eduktatë klasike për t’u përqendruar tek fytyra e njeriut. Kjo ka ndikuar. Por ka qenë edhe prirja ime.
Kanë qenë të gjallë portretet, modele?
Kryesisht kanë qenë portrete familjarësh. Gjyshja që ka qenë gjithmonë një personazh i vazhdueshëm në punën time, vizatimet e dynjasë kam bërë para saj, qysh para se të hyj në lice e deri para vdekjes së saj. Ose im atë në disa vizatime, axha im apo vajzat e hallës, kryesisht të afërmit e mi. Më pas kur shkonim në praktika nëpër Shqipëri jam marrë me tipat e malësorëve, fshatarëve, vajzave të reja, gjimnazistëve apo aksionisteve etj.
Ke pasur rininë që ka kaluar në diktaturë, ku është periudha më produktive e juaja. Çfarë ka qenë shmangie, ose pamundësi sa i përfshirë keni qenë në realizmin socialist, duke e parë sot në një distancë?
Çështja është se ne pak a shumë e morëm formimin tonë artistik në atë periudhë dhe nuk kemi menduar se si mund të jetë ndryshe. Ne, atë edukatë formimi patëm. Asaj periudhe iu përkushtuam me krijimtarinë tonë. Natyrisht kishte disa që tentonin të bënin ndryshe. Edhe unë kam pas dasht të bëj disa gjëra më ndryshe, por pastaj frenohesha. Natyrisht kisha dëshirë të trajtoja figurën pak më kubiste, e kam pasur pak këtë lloj prirjeje në krijimtari. Por gjithmonë frenohesha, sepse e kisha frikë kritikën nëpër ekspozita (qesh)
Ishte e fortë, e frikshme kritika? A keni ndonjë rast që e kujtoni?
Një rast ka qenë me Mehmet Shehun. E kam pas trajtuar në një tablo dekorative që për fat të keq nuk e di nëse ku ka përfunduar, Toka jonë, që e kam në kopertinën e katalogut tim. Unë i kisha trajtuar këmbët e fshatares shumë të mëdha. Ndërsa Mehmeti ishte shprehur: Ç’janë këto këmbë more!!!
Megjithatë kaloi pa ndonjë incident. Por, vetëm ky rast. Unë përgjithësisht kam qenë një piktor realist, plotësisht realist kështu i lavdërueshëm gjithmonë nëpër ekspozita. Natyrisht kisha kritika nga shokët, për prirje në etnografizëm. Por në fakt i takoj asaj periudhe. Jam i formimit të atij gjysmë shekullit që kemi krijuar. Ky shekull për mua është i panjohur i pakupshtueshëm, unë nuk hyj dot në këtë shekull.
Pse është i pakuptueshëm për ju ky shekull, pse e thoni këtë?
E them sepse ka ndërhyrë politika e instalacionit…Ja, një kritik filozof shumë i njohur sot që organizon bienalet e Venecias Boris Rojs, është gjerman i Lindjes, edukuar në shkollën e Leningradit, dhe pastaj pas ndryshimeve politike ka kaluar në perëndim, Ky është ai që ngre në qiell çdo gjë digjitale edhe instalacionet, gjithë format e prezantimit artistik të sotëm, duke lënë mënjanë krejt periudhën tonë. Sot, kjo shihet nëpër aktivitetet tona ndërkombëtare, bienalen e Venecias, ky ka qenë kryetar i jurisë, ku ka bërë pjesë edhe Adrian Paci, piktori jonë që jeton në Itali dhe jep mësim.
Ju e thoni këtë në një formë pakënaqësie. E keni këtë pasi jeni formuar e krijuar në diktaturë apo si realizëm socialist, apo e lidh thjesht me klasiken që është pikturë, telajo, penel, ngjyra? Çfarë të nënkuptojmë me këtë përplasje?
Ne jemi mësuar në atë mënyrë dhe e kemi të vështirë ta gëlltisim këtë formë të re të artit. Mund të shkojmë në këtë konkluzion: ekspozon një instalacion ku shkon ky instalacion pas përfundimit të ekspozimit. Mbetet. Kam dëgjuar se në Kanada i fusin në një magazinë dhe i lënë aty. Pra, ai nuk ka as funksion edukimi. Nuk është as për zbukurim. Nuk qëndron dot as në muze. Kurse vepra realiste, janë kaq të preferuara nga njerëzit. Përveç koleksionistëve dhe specialistëve që i vlerësojnë, populli i thjeshtë i do.
Të mos keqkuptohemi, pra ju ikni nga realizmi socialist dhe tani po flisni për vepra që përfshijnë telajon?
Po, po flas për të gjitha veprat që përfshijnë telajon, që të përfshihen në sipërfaqe dy dimensionale. Kur del nga kjo, nuk e di çfarë duhet thënë.
Çfarë më bën përshtypje është fokusi etnografik që pak më lart, thatë se keni pasur kritika nga kolegët. Po të shihet një vepër e juaja dihet që është Zef Shoshi. Ju keni krijuar këtë ide qëllimisht, apo krijoni një identetit tuajin, apo ka një obsesion artistik që ka lënë gjurmë, s’ju ndahet?
Kjo ka ardhur natyrshëm. Qysh mbas mbarimit, kthimit nga Rusia, ku kam bërë 4 vjet në Leningrad, unë menjëherë kam kaluar tek motivet tona shqiptare. Duke dashur të shkëputem krejt nga karakteri i Akademisë. Kështu që ka lindur prirja për të parë çdo gjë me syrin tim, dhe për të parë subjektet tona, kryesisht. Natyrisht ka ndikuar edhe vajtja në Zadrimë, që e kam pasur në fokus për shumë vite, një periudhë shumë të gjatë. Kanë ndikuar kontaktet me jetën, fshatin njerëzit për të dalë në ato ujëra që i kam prirje artistike, të miat.
Pse kaq shumë zadrimore në punë tuaj?
Duhet ta dish se qysh prej liceut artistik kam shkuar në një familje në Zadrimë, nëpërmjet një miku të fisit tonë. Im atë ka qenë nxitësi kryesor i parë. Është një periudhë shumë e gjatë. Qysh në vitin 1955 kam shkuar në atë fshat, në atë familje e deri më 1964, ka qenë viti i fundit që nuk kam shkuar më në atë zonë.Kam qenë në Kallmet në zona të tjera, por jo në Zadrimë, në atë familje, në atë fshat. Kështu disa motive nisin të përsëriten si reminishenca ose rikthim gjithmonë tek ato. Aq më tepër se shumë vetë i preferojnë këto motive.
Nuk ju ikën koha. Janë vërtet impresionante, pasi ju me këto motive zadrimore është rasti që tërheq menjëherë, sa vepra mund të keni realizuar nga kjo zonë?
Nuk e di, janë shumë.
Keni një rekord që askush tjetër nuk i ka trajtuar kaq shumë?
Nuk besoj se ka tjetër që i ka trajtuar më shumë se unë zadrimoret. I vetmi që ka disa trajtime të tilla, ishte Simon Rrota. Pjesërisht në krijimtarinë e tij duken nga tre katër vepra me temë nga Zadrima. Pastaj të tjerët, janë sporadikë, mund të kenë trajtuar ndonjë element, si Pashk Përvathi ndonjë portret apo Nikolin Ivanaj…por asnjë tjetër nuk i është përkushtuar kaq shumë sa unë asaj zone.
Ju e keni ruajtur një formë të klasikes në trajtimin e zadrimores në ngjyra, kornizë, sfond etj, e keni mbajtur në klasike,,,!!
Ndoshta ka qenë prirja ime, nga edukata klasike që kam marrë që kur kopjoja vizatimet e Leonardos, e kam pasur brenda vetvetes këtë prirje klasike duke e ruajtur këtë, që e kemi quajtur kulturë helene, e lashtësisë greke.
Me zadrimorët keni vepruar me modele apo kartolina?
Natyrisht kanë qenë modele, në fshat. Skica, akuarele, ndonjë etyd në vaj, kryesisht me material të marra drejtpërsëdrejti nga natyra. Më vonë kam shfrytëzuar edhe kartolinat, sepse humba kontaktin me vendin. Më pas trajtoja motive duke i marrë edhe nga fotot e vjetra, të kohës së Italisë kam disa foto të mira, që më kanë shërbyer për të krijuar ndonjë vepër interesante.
A ishte e lehtë t’i siguroje modelet, duke pasur parasysh mentalitetin, ngurtësinë, ishin të turpshme etj apo t’i trajtoje në ato ujëra që doje?
Si reflektonin?
Ishin bajagi tolerante vajzat e Zadrimës. Ndoshta ngaqë unë isha i ri, dhe pak simpatik. Mund të ketë ndikuar edhe kjo. Por ishin mjaft tolerante dhe të gatshme për të pozuar. Vajza,gra, plaka të gjitha kanë pozuar pa ndonjë kundërshtim.
Të gjitha tablotë janë efekte të modeles përballë, apo keni ndjekur ndonjë process si p.sh ju keni pamje të të shkuarit në burim, vajza duke mbushur ujë, apo mjedise dasme, në treg…kanë ardhur në imagjinatë, apo ke ndjekur këto rite?
Këto punë që përmendni erdhën pasi humba kontaktet, e për rrjedhojë materialet nga terreni duke u zhvendosur në trajtesa të tjera. Për shembull një tablo në pazar, është trajtuar mbi bazën e skicave, por prapë është marrë një impresion nga pazari i Shkodrës, është marrë një impresion i dikurshëm. I kam ndjekur, vëzhguar pothuaj të gjitha ritet. Nuk është drejtpërsëdrejti e marrë nga natyra, por është marrë nga imazhet që kanë mbetur tek unë.
Kujtime nga Plezha, është tablo me momente kur fshatarët pasi mbushnin ujë ndaleshin duke biseduar; imazhet e asaj kohe, mund të kem marrë ndonjë skicë nga natyra, por përgjithësisht është trajtuar më pas me fantazi.
Mjeshtëria zanati, si ka kaluar tek ju nga babait yt, ka kaluar edhe tek pasardhësit e tu. Keni ngjashmëri, keni përplasje, çfarë diferencash vëreni nga brezi në brez?
Vajza është më tepër afër meje, kurse Gjergji ka pësuar ndryshime duke i trajtuar krejt ndryshe nga unë. Albana është më afër natyrës sime.Në ekspozitën “Ekzaltime” ishte një ekspozitë interesante, duke i marrë nga fotot ka trajtuar pikturën.
Gjergji tani është më i avancuar, nga ekspozita e tij e parë, mbasi u kthye nga SHBA. Kjo është një mënyrë e tij që ka krijuar, nuk është parë tek të tjetërt, Në planin dekorativ, me vaj krijon një imazh të ambientit, me shablone linoleumi me ngjyrë shtypi duke krijuar një karakter mozaik, është punë e lodhshme.
Tek Gjergji është i pashmangshëm figuracioni. Punët e Gjergjit janë vlerësuar shumë që nga ekspozita e tij e parë. Ka dy tre cikle punësh për t’i ekspozuar. Ai më sugjeron mua, disa herë kur vjen puna tek ekspozitat. Gratë arbërore, në fillim e pëlqeu, më pas më bëri disa vërejtje, si diçka të sajuar. Kurse tek tjetra më tha se ka diçka më klasike, që i kujton Piero de la Françeska. Atij i pëlqen harmonia e toneve, pa kontraste të mëdha, flas për punën e paraqitur në ekspozitën Nëntori.
A janë të huaj apo shqiptarë ata që janë të interesuar për pikurën tënde? Nuk më duket se, ne, jemi vlerësues të mundshëm të saj…
Është një fenomen interesant. Përpara ka pasur më shumë interesim nga të huajt për të blerë, tek unë për shembull. Natyrisht, bëhet fjalë për pas viteve ’90-të. Në atë kohë kur ishim në gjendje shumë të nevojshme për para kam bërë gabime të mëdha duke shitur punë me çmime p.sh 300 dollarësh, që na dukej gjë e madhe për kohën. Më ’91 më kanë shkuar mjaft punë në Amerikë. Një nga ato punë të miat është shitur në Universitetin e Uashingtonit. Më ka njoftuar një ambasador që ishte atëhere, pasi donte të vinte biografinë time pranë veprës. Deri më ’94-ën patën ardhur shumë të huaj që ishin të interesuar për piktorët shqiptarë, e punët e tyre. Ata blinin pa hezitim, si tek unë ashtu edhe tek të tjerët. Ndërsa tani ka afro 6 vjet që ikin, zhduken. I tregon për çmimin, iu duket i lartë. Kështu që vetëm në sajë të koleksionistëve shqiptarë që kanë mbledhur punë prej nesh, edhe ndonjë porosi familjare, ndonjë shitje të rastit që mbahemi.
Por nëpër ekspozita ku merrni pjesë, çfarë ndodh?
Ja, tani kam punuar për ekspozitën nëntori, sa për të dalë para publikut, kolektivisht. Tash e 20 vjet që ekspozoj në grupin Nëntori, prej meje janë shitur vetëm dy punë. Rastësisht nga një koleksionist, biznesmen shkodran që ka marrë dy vepra prej meje. Natyrisht duke ulur çmimin.
Imazhet zyrtare të Shoshit
Zef Shoshi pikturoi duke pasur parasysh punimet e të atit, të Lenardos, Rembrandit, të impresionistëve francezë, të mjeshtërve rusë Surikov, Rjepin dhe pasuritë folklorike të kulturës shqiptare. Gjatë rritjes së tij artistike këto informacione ndikuan fort në formimin e individualitetit figurativ. Kjo e bëri atë një prej artistëve më në zë të pikturës së re shqiptare në pjesën e dytë të shekullit XX. Sot, me një vëzhgim kureshtar zbulon se Shoshi paraqet disa mënyra ekzekutimit në pikturën e tij. Mënyra e parë është pasqyrimi akademik përmes zbatimit të teknikave të shkollave tradicionale, ku shembulli i mrekullueshëm është “Portreti i gjyshes” (1956). Mënyra e dytë është paqyrimi ekspresiv përmes pikturimit të drejtpërdrejtë të modelit në shkollën akademike ruse, dhe shembull është “Tors plaku” (1958). Mënyra e tretë është pasqyrimi nën lëvizjen artistike realiste me shembull tipik portreti “Dada” (1966) . Mënyra e katërt është pasqyrimi i lirë modernist me tingull të larmishëm të ngjyrave poetike, dhe shembull është portreti “Elsa” (1971). Mënyra e pestë është pasqyrimi realist i temave socialiste, përmes kombinimit të teknikave akademike me frymën dogmatike të kohës, dhe shembull është “Gju më gju me popullin” (1976). Mënyra e gjashtë është pasqyrimi nën konceptin e një realizmi të ri, ku dominon bashkëlidhja e realizmit me elementë të modernizmit strukturor, dhe shembull është portreti “Vajza me shami blu” (1975). Dhe, së fundmi, janë mënyrat alternative, të cilat u shprehën me elementë të gjeometrizmit, statizmit, bizantizmit, formalizmit, simbolizmit, pikëzimit e dekorativizmit që Shoshi i kaloi përmes sitës së figuratives së qartë, i cili kishte zgjedhur të qenë sunduese tema e fshatit, dhe subjektet etnofolklorike. Duke ndjekur veprat e tij të shumta, zbulon se portreti dhe etnokostumografia e zonave të Veriut shqiptar, ku ajo e Zadrimës është kryesorja, njeriu i saj dhe portreti kompozimet zë një vend të dukshëm. Nuk përjashtohen kompozimet figurale me një apo më shumë figura, peizazhet, natyrat e qeta, dhe krijimi i imazheve zyrtare të komandantit të PPSH-së, Enver Hoxhës, imazhet e kompozimeve me tema të mëdha, me subjekte nga realiteti historik dhe propagandistik, të porositura nga megamakina kulturore e Realizmit Socialist./a.f./mapo
