New York Times: Pse shumë vende do imitojnë Diellën
E Mërkurë 12 Nëntor 2025, 08:08
Dritare.net
Nga Eric Schmidt dhe Andrew Sorota
Shqipëria është vendi i parë që ndërmerr një hap të vërtetë drejt “algokracisë”: qeverisjes nga algoritmi.
Në shtator, kryeministri i saj njoftoi se të gjitha vendimet që lidhen me atë se cilët furnitorë privatë do të ofrojnë mallra dhe shërbime për qeverinë e Shqipërisë — me vlerë mbi 1 miliard dollarë në vit — do të merren nga një avatar inteligjence artificiale i quajtur Diella.
Shqipëria ka vuajtur prej kohësh nga korrupsioni, veçanërisht në këtë fushë.
Diella, e konsideruar si e paanshme, kompetente dhe algoritmike, mendohet të jetë zgjidhja.
Është një shkëmbim joshës:
Kur sistemet demokratike dështojnë, thjesht zëvendësoji me ato algoritmike.
Por është refleksi i gabuar.
Algoritmet mund të optimizojnë efikasitetin, por nuk mund të vendosin midis vlerave që përplasen — zgjedhjeve që qëndrojnë në zemër të politikës demokratike.
Pa transparencë mbi mënyrën se si Diella arrin në përfundimet e saj, dhe pa mekanizma për të sfiduar vendimet e saj, qytetarët do të ndihen të padrejtësuar dhe pa asnjë rrugë ankimi.
Në vend që të zëvendësojmë demokracinë me inteligjencën artificiale, ne duhet ta përdorim inteligjencën artificiale për ta ringjallur demokracinë, për ta bërë atë më të përgjegjshme, më deliberative dhe më të denjë për besimin publik.
Fatkeqësisht, ky nuk është rrugëtimi në të cilin ndodhemi tani.
Një shumicë e të rriturve në 12 vende me të ardhura të larta thonë se janë të pakënaqur me mënyrën se si funksionon demokracia e tyre. Ne e shohim këtë pakënaqësi të shfaqet në portat e ndezura, vitrinat e thyera dhe rrugët e mbushura me gaz lotsjellës — në atë rrotullim të pafund të protestave kundër qeverive që perceptohen si të shkëputura, joefikase dhe të korruptuara.
Ndërkohë, sistemet e inteligjencës artificiale po përmirësohen me shpejtësi. Ne tashmë kemi modele që i tejkalojnë njerëzit në fusha si gjeometria dhe imazheria mjekësore.
Publiku gjithashtu po bëhet gjithnjë e më i njohur me teknologjinë (edhe pse amerikanët e përdorin dukshëm më pak sesa ata në shumë vende të tjera,
veçanërisht në Kinë).
Ndoshta nuk është për t’u habitur, pra, që njerëzit në mbarë botën tashmë i besojnë sistemet e reja të A.I.-t më shumë se sistemet demokratike të konsoliduara. Tre raunde sondazhesh të zhvilluara nga Collective Intelligence Project midis marsit dhe gushtit 2025 gjetën në mënyrë të përsëritur se njerëzit besonin se chatbot-et e A.I.-t mund të merrnin vendime më të mira në emër të tyre sesa përfaqësuesit e tyre të zgjedhur.
Ky model është po aq i vjetër sa vetë politika:
Kur demokracia përpiqet të japë rezultate, njerëzit kthehen nga “njerëzit e fortë”, autoritarët, dhe tani algoritmet, duke shpresuar për kompetencë në vend të kaosit.
Por zëvendësimi i deliberimit demokratik me efikasitet algoritmik nuk e zgjidh krizën themelore.
Thjesht zëvendëson një formë distance midis njerëzve dhe pushtetit me një tjetër.
Kur algoritmet përcaktojnë, të themi, ndarjen e buxheteve apo përfitimet publike, pa asnjë shpjegim dhe pa të drejtë apelimi, rezultati është e njëjta ndjenjë largësie dhe zhgënjimi që tashmë shohim nga institucionet e ftohta e të pandjeshme — përveçse tani nuk ka më njeri që mban përgjegjësi.
Me dinjitetin njerëzor të lënë mënjanë, polarizimi thellohet dhe besimi gërryhet edhe më shumë.
Këto probleme shtojnë rreziqet që inteligjenca artificiale tashmë paraqet.
Sot, algoritmet e fuqizuara nga A.I. janë kryesisht të ndërtuara mbi modele biznesi ku konflikti gjeneron fitim.
Meqë zemërimi mban njerëzit të lidhur me ekranin, sistemet e renditjes nxjerrin në pah materialin më përçarës, duke copëtuar diskursin publik dhe duke na futur në dhoma jehone, ku marrëveshja duket e pamundur.
Ndërsa sistemet e A.I.-t bëhen më të fuqishme dhe më të afta për manipulim ideologjik, këto kërcënime vetëm do të rriten.
Për të shpëtuar demokracinë, Amerika ka nevojë për një rrugë tjetër: një rrugë që përdor A.I.-n për t’u dhënë njerëzve më shumë zë në zgjedhjet tona politike dhe rezultate më të mira.
A.I. mund të ndihmojë që qeveritë të jenë më efikase, të shkurtojë burokracinë, të përmirësojë shërbimet publike dhe të hapë vendimmarrjen ndaj publikut.
Në Tajvan, kjo platformë ka kaluar më shumë se një dekadë duke demonstruar se A.I. mund të forcojë, e jo të zëvendësojë, deliberimin demokratik.
Kur Uber mbërriti në Tajvan në vitin 2013, shkaktoi të njëjtat konflikte që shpërthyen në qytete anembanë botës:
shoferë taksish kundër pasagjerëve, të vjetrit kundër të rinjve, rregullimi kundër inovacionit.
Në vend që të lejonin që zërat më të fortë të dominonin apo që lobistët dhe burokratët të vendosnin prapa dyerve të mbyllura, Tajvani përdori mjetet e fuqizuara nga A.I. për të lehtësuar një formë deliberimi masiv qytetar.
Mijëra qytetarë paraqitën deklarata dhe votuan mbi propozimet e të tjerëve.
A.I.-ja nuk mori vendime.
Në vend të kësaj, ajo hartoi peizazhin e opinionit publik, duke nxjerrë në pah propozimet që bashkonin palët në vend që t’i ndanin.
Rezultati ishte legjislacion i bazuar në inteligjencë kolektive.
Për rastin e Uber-it, kjo do të thoshte që shërbimi mund të vazhdonte të operonte, për sa kohë që shoferët ishin të siguruar, të licencuar profesionalisht dhe nuk ulnin tarifat e taksive.
Që atëherë, Tajvani ka përdorur variante të kësaj qasjeje për dhjetëra sfida të tjera politike, secila duke ndërtuar besim me qytetarët dhe duke treguar se A.I. mund të shërbejë si infrastrukturë që mundëson arsyetimin demokratik në shkallë të gjerë.
Demokracia ka qenë gjithmonë e kufizuar nga logjistika:
Nuk mund të fusësh miliona njerëz në të njëjtën dhomë;
nuk mund të lejosh që të gjithë të flasin;
nuk mund të përpunosh kaq shumë perspektiva njëherësh.
A.I. ka aftësinë t’i heqë shumë prej këtyre kufizimeve, duke përmbledhur mijëra komente publike, identifikuar shqetësimet e përbashkëta dhe ndihmuar politikëbërësit të kuptojnë prioritetet e qytetarëve.
Ajo mund ta bëjë tekstin legjislativ të kuptueshëm për qytetarët e zakonshëm, të shpjegojë kompromiset në gjuhë të thjeshtë dhe të ndihmojë njerëzit të artikulojnë preferencat e tyre.
Madje mund të shkallëzojë deliberimin përtej gjeografive dhe gjuhëve, duke e bërë bashkëpunimin global të realizueshëm në mënyra që më parë ishin të paimagjinueshme.
Por dritarja për këtë rrugë nuk është e pafundme. Çdo muaj që kalon ndërsa demokracitë mbeten të çrregullta dhe aftësitë e A.I.-t përmirësohen, algokracia bëhet më tërheqëse.
Mbetet për t’u parë nëse Diella do ta çrrënjosë korrupsionin në Shqipëri
apo thjesht do të shtojë një shtresë tjetër të errët mbi qeverisje.
Por ajo me siguri do të tërheqë imitues, veçanërisht në vendet ku korrupsioni është endemik dhe institucionet janë të dobëta.
E ardhmja e demokracisë nuk kërkon që ne të refuzojmë inteligjencën artificiale.
Përkundrazi —ne kemi nevojë për A.I. që demokracia të funksionojë në shekullin XXI.
Por duhet të jemi shumë të kujdesshëm në atë që i kërkojmë të bëjë.
Jo të vendosë për ne, por të na ndihmojë të qeverisim veten më mirë.
Ky artikull është botuar në The New York Times, dt 11 nëntor 2025. Eric Schmidt, ish-drejtor ekzekutiv dhe kryetar i Google, është autor i librit “Genesis”, që eksploron mënyrën se si njerëzit do të evoluojnë përkrah inteligjencës artificiale.
Andrew Sorota është shefi i kërkimeve i zotit Schmidt, duke udhëhequr punën për inteligjencën artificiale dhe inovacionin demokratik./dritare.net
